در بررسی تاریخی از مفهوم توران و تورانیسم، سه مفهوم شامل «مفهوم ادبی و اساطیری توران»، «مفهوم زبان شناسی تورانی» و «مفهوم سیاسی، ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی پان تورانیسم» قابل ارزیابی است.
مفهوم سیاسی، ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی پان تورانیسم، از قرن نوزدهم قابل احصاء است؛ چرا که ایده پردازی بحث توران و پان تورانیسم در قرن نوزدهم مشخصاً توسط سه نفر از نظریه پردازهای یهودی که از انگلستان، فرانسه و کشورهای اروپایی بودند، شروع شد. مهمترین نظریه پرداز یهودی پان تورانیسم، آرتور لملی دیوید یهودی انگلیسی بود که برای اولین بار در سال ۱۸۱۱ در کتاب «بررسی های مقدماتی» که آن را به سلطان عثمانی تقدیم کرد، بحث توران و پان تورانیسم را مطرح کرد و از همان زمان هم، ویژگی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی به این موضوع داده شد. همچنین آرمینیوس وامبری، یهودی مجار که در پوشش یک درویش به آسیای میانه سفر کرد و بعدها در سال ۱۸۶۸ کتاب «خاطرات درویش دروغین در خانات آسیای میانه» را منتشر کرد، در واقع مفهوم سازی سیاسی و ژئوپلیتیکی از پان تورانیسم را شدت بخشید. بعدها لئون کوهن یهودی فرانسوی و کاشان زاده نیز این بحث رو پی گرفتند.
این مقطعی که بحث مفهوم سیاسی پان تورانیسم و تورانی مطرح شد، اساسا دوره ای است که ترکیه هنوز تاسیس نشده بود و دوره اقتدار امپراطوری عثمانی می باشد. در دوره عثمانی هم گرایشی به توران، ترک و همسان سازی این دو نبوده است؛ به همین دلیل دوشرمه ها یعنی مسیحیان مسلمان شده نقش پررنگی در خلافت داشتند. از قضا در دوره عثمانی، همانطور که آقای برنارد لوئیس خاورشناس مطرح و شهیر انگلیسی مطرح می کند، از واژه تُرک تعمدا پرهیز می شد؛ چون در ادبیات عثمانی واژه ترک معادل دهاتی کاربرد داشت؛ برنارد لوییس اشاره می کند که به همین دلیل سفرای عثمانی در کشورهای اروپایی اساسا تمایل نداشتند به عنوان سفیر تُرک نامیده و شناخته شوند و خود را به عنوان سفیر خلافت عثمانی معرفی می کردند و کاربرد واژه ترک را به عنوان تحقیر از سمت کشورهای اروپایی می دانستند.
بنابراین، شکل گیری بحث سیاسی تورانیسم در قرن نوزدهم توسط نظریه پردازان یهودی انگلیسی و اروپایی صورت گرفت. به همین خاطر «آرنولد توین بی» تاریخ دان شهیر انگلیسی- امریکایی در آثار خودش و بخصوص در مقاله اش با عنوان « نهضت پان تورانی» تاکید می کند که «واژه تورانی و پان تورانیسم یک واژه تصنعی است که ترک های عثمانی و ترکیه این واژه را از ادبیات فارسی استخراج نکرده اند، بلکه آن را از اروپا گرفته اند». این نکته، موضوع بسیار مهمی است. یعنی مفهوم سیاسی و ژئوپلیتیکی توران و پان تورانیسم آنطور که آرنولد توین بی هم مطرح کرده، در واقع یک مفهوم ابداعی انگلیسی و اروپایی است.
در اواخر امپراطوری عثمانی که خلافت تضعیف شده بود، کمیته اتحاد و ترقی توسط ترک های جوان تاسیس شد، تعدادی نظریه پرداز ظهور کردند که همان ایده سیاسی پان تورانیسم را که یهودیان انگلیسی و اروپایی نظریه پردازی کرده بودند، مجددا بازپروری کردند.
این رویکرد نیز نشان می دهد که ایده پان تورانیسم؛ ایده طبیعی، مردمی و بومی ترک ها نبوده است. در اواخر دوره عثمانی پس از یک قرن از نظریه پردازی لملی دیوید، وامبری و کوهن، ایده سیاسی و ژئوپلیتیکی پان تورانیسم انگلیسی توسط افرادی مانند یوسف آکچورا، ضیاء گوک آلپ، تکین آلپ و عمر سیف الدین ترویج داده می شوند.
برای درک پشت صحنه سیاست های پان تورانی امروز در منطقه اوراسیا، باید دیدگاه هایی که در اواخر عثمانی و اوایل جمهوری ترکیه توسط نظریه پردازان ترک که متاثر از لملی دیوید، وامبری و کوهن بودند، بررسی کرد. یوسف آکچورا در کتاب خود با عنوان «سه طرز سیاست»، سه رویکرد را مطرح می کند:”رویکرد عثمانی” ، “رویکرد اسلامی” و “رویکرد تورانی”. یوسف آکچورا تاکید داشت که امپراطوری عثمانی تضعیف شده است و طبیعتا بحث رویکرد اسلامی عثمانی نیز به همراه آن تضعیف شده است و آینده ترکیه از نظر وی در قالب سیاست های تورانی باید باشد. آکچورا این را مطرح کرد که از لحاظ جغرافیایی سرزمین توران از ترکیه تا آسیای میانه، غرب چین، بخش هایی از روسیه و افغانستان را شامل می شود.
در این دوره، ضیا گوگ آلپ بیشترین نظریه پردازی را در حوزه پان تورانیسم داشته است. وی در آثار خود تاکید می کند که : سرزمین ترک ها نه ترکیه و نه ترکستان، بلکه سرزمین جاودانی توران است و فرزندان اوغوزخان این سرزمین را هرگز فراموش نخواهند کرد. گوگ آلپ همچنین در جریان جنگ های میهنی ترکیه تاکید می کند که: سرزمین دشمن به ویرانه تبدیل خواهد شد، ترکیه سر برخواهد آورد و توران خواهد شد.
در همین دوره، تکین آلپ مولف «کتاب ایده ترکی و پان ترکی» و مقاله «توران» به بحث پان تورانیسم پرداخت و این موضوع را مطرح کرد که پان تورانیسم شامل تاتارهای غازان، سیبری و کریمه، قفقاز، آسیای میانه و بخش هایی از ایران، افغانستان و چین می شود. وی در مقاله توران تاکید می کند که راه رسیدن به سرزمین توران در واقع تجزیه روسیه تزاری و ایران و تاسیس دولتی فدرال متشکل از همه (باصطلاح) ممالک تُرک است.
همچنین عمر سیف الدین در مقاله خود با عنوان «توران؛ دولت فردا» تاکید می کند که راه ایجاد دولت توران، فتح قفقاز و رسیدن به آسیای میانه است. این سیاست بعدها با تاسیس شوروی به بن بست خورد، اما با فروپاشی شوروی، امیال ژئوپلیتیکی پان تورانی در قالب سیاست های نوین انگلستان در دوره گذار نظم جهانی مجدد سر برآورده است.
در واقع، ایده «تکین آلپ» برای تشکیل دولت فدرال متشکل از ممالک تُرک و ایده عمر سیف الدین برای فتح قفقاز جهت رسیدن به آسیای میانه (ایجاد اتصال جغرافیایی باصطلاح جهان ترک)، امروزه پس از فروپاشی شوروی و بویژه پس از جنگ دوم قراباغ، در قالب «تاسیس سازمان دولت های ترک» و «کریدور جعلی زنگزور» (دالان تورانی ناتو)، توسط باکو و آنکارا به عنوان پیمانکاران نظم آنگلوساکسونی پیگیری می شود.
بنابراین پان تورانیسم انگلیسی به عنوان مفهوم سیاسی و ژئوپلیتیکی دو قرن سابقه دارد. انگلستان در قرن نوزدهم این نظریه را مطرح کرد تا پان اسلاویسم روسیه تزاری را تضعیف بکند و همچنین مانع اتحاد اسلامی در سرزمین های آسیای میانه و قفقاز، ایران و خلافت عثمانی گردد. همچنین انگلیسی ها از همین طرح فتنه انگیز، علیه چین بویژه در ۱۲ نوامبر۱۹۳۳ و تاسیس جمهوری ترک ترکستان شرقی استفاده کردند.
امروز هم که منطقه و جهان در حال گذار به نظم نوین جهانی می باشد، جبهه آنگلوساکسونی از طریق پان تورانیسم انگلیسی با اغراض ژئوپلیتیکی و با تاسیس باصطلاح جهان تُرک به عنوان عقبه پشتیبان رژیم صهیونی، و پیگیری ایده کریدور اتصال جهان تُرک، بدنبال ایجاد کانون های تهدید علیه ایران، روسیه و چین بویژه با انحصاری کردن معادلات انرژی، ترانزیتی، گسترش ناتو به شرق و ترویج قوم گرایی و استحاله هویت آذربایجانی در هویت تصنعی تورانی است. بنابراین جبهه آنگلوساکسونی و پیمانکاران آن ، اساساً به ارمنستان به عنوان یک پُل ارتباطی که می تواند خود نیز منتفع باشد، نگاه نمی کنند، بلکه برای اتصال جغرافیایی باصطلاح جهان تُرک، چشمداشت ارضی دارند. اگر فتنه پان تورانیسم انگلیسی تقویت بشود، در واقع نه تنها تمامیت ارضی ارمنستان، بلکه بقای ارمنستان نیز با تهدید مواجه خواهد شد و کانون بحران علیه مسکو-پکن- تهران ایجاد می شود. راه مقابله با این موضوع، همکاری کشورهای منطقه با محوریت ایران، ارمنستان، روسیه و چین و کشورهای فرامنطقه ای از جمله هندوستان، یونان، فرانسه و برخی دیگر کشورهای اروپایی است.
*دکتر احمد کاظمی
پیام بگذارید