Tramp marşrutu ilə Zəngəzur saxta koridorunun riskləri və geosiyasi dəyişikliklər aradan qaldırılıb mı?)

8 Avqust 2025-ci il (17 Mordad 1404) Amerika Prezidenti Donald Tramp, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyanı Ağ Evdə qəbul etdi. Bu görüşdə üç ölkənin liderləri arasında 7 maddədən ibarət bir bəyanat və Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri arasında 17 maddəlik müqavilə imzalandı. Bu sənədlər Bakı və İrəvan münasibətlərinin gələcəyi və saxta Zəngəzur koridorunun taleyi barədə çoxlu analizlərə səbəb oldu. Bəzi media orqanları mövzunu seçmə, qərəzli və birtərəfli yanaşmalarla işıqlandıraraq məsələyə ya tamamilə ağ, ya da qara bir şəkil verməyə çalışdılar.

Ağ Evdə imzalanan sənədlər hüquqi baxımdan 10 məqamda izah edilə bilər:

Birinci; Bəyanatdan fərqli olaraq, müqavilə məcburi icra sənədidir. Lakin, son beş ildə sənədlərin imzalanmasına səbəb olan şərait nəzərə alınaraq, Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin 17 maddəlik müqaviləsinin hüquqi təhlili, 7 maddəlik bəyanatın eyni zamanda araşdırılması ilə aparılmalıdır. Çünki Bakı və İrəvan 7 maddəlik bəyanat olmadan 17 maddəlik müqaviləni imzalamağa hazır deyildilər; hətta bu maddələr bir il öncədən hazır olsa da, tərəflər onu imzalamaq istəmirdilər. Buna görə, müqavilə və bəyanat arasındakı hüquqi və məzmun əlaqəsini ayrı-ayrılıqda qiymətləndirmək, xüsusilə koridor məsələlərində, Bakı və Ankara ilə bağlı bəzi etnik lobbilərin ölkəni çaşdırmaq və real həqiqətləri senzura etmək üçün istifadə etdikləri bir hiylədir.

İkinci; Azərbaycan beş il ərzində Türkiyə, İsrail və Londondan dəstək alaraq, təhdid vasitələri və təxminən 50 hərbi təlim keçirərək, saxta Zəngəzur koridoru illüziyasını və Ermənistanın bütün ərazilərinin Qərbi Azərbaycan adlandırılmasını normal hala gətirməyə çalışdı. Koridorun keçid hüququ alınmadan əvvəl, hətta xarici işlər nazirləri səviyyəsində də Ermənistanın ərazi bütövlüyünün tanınması barədə müqavilə imzalamağa hazır deyildi. Çünki bu, koridorun qarşısında maneə yaratmaq və ya ondan imtina etmək anlamına gəlirdi. Amma 17 maddəlik müqavilənin 1-ci və 2-ci maddələrində Sovet Sosialist Respublikalarının sərhədlərinin müstəqil ölkələrin beynəlxalq sərhədlərinə çevrildiyi təsdiqlənir. Tərəflər ərazi iddialarından, güc tətbiqindən və ya güc tətbiq etməklə hədələmədən çəkinməklə bir-birinin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və siyasi müstəqilliyini tanıdığını və hörmət etdiyini vurğulayırlar. Bu barədə üç məqam qeyd olunmalıdır:

1) İranın yüksək səviyyədə geosiyasi dəyişikliklərə qarşı güclü mövqeyi, qırmızı xətlərin qorunması üçün keçirilən təlimlər və Bakı ilə Ankaraya açıq və gizli xəbərdarlıqları, İran daxilində geniş lobbi təsirinə baxmayaraq, Bakı mövqeyinin yumşalmasında təsirli olmuşdur. Bakı dövləti saxta Zəngəzur sözünü Ermənistanla sənədə daxil edə bilmədi.

2) Bakı hələ də Tramp planı çərçivəsində Naxçıvan və Türkiyə ilə “müdaxiləsiz əlaqə” əldə etməyi ümid edir.

3) 1991-ci il Almatı bəyanatına üçtərəfli qeyri-məcburi bəyanatda istinad olunmasına baxmayaraq, Bakı etiraz etdiyi üçün 17 maddəlik məcburi müqavilədə Almatı bəyanatına istinad yoxdur. Almatı bəyanatı keçmiş Sovet Sosialist Respublikalarının sərhədlərinin, Sovet dövründə qəbul edilmiş son xəritələr əsasında tanınmasının təməl daşıdır. Bakı bu xəritələrə üstünlük vermir. Bu məsələ ilə yanaşı, sərhəd müəyyənləşdirilməsi və işarələnməsi işinin 17 maddəlik müqavilənin 6-cı maddəsi əsasında yeni bir müqavilə ilə həll olunması və sərhəd komissiyalarının yaradılması, daxili ərazilərin (anklavların) vəziyyətinin qeyri-müəyyən qalması Bakını ümidləndirir ki, bu məsələni İravan üzərində təzyiq aləti kimi istifadə etməyə davam edə bilər və şərait dəyişərsə, bu vasitə ilə iddialarını bərpa edə bilər.

Üçüncü. Ağ Evdəki üçtərəfli bəyanatın 3-cü maddəsində, 17 maddəlik müqavilənin 10-cu maddəsinin tamamlayıcısı olaraq, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında daxili, ikitərəfli və beynəlxalq nəqliyyat təmin etmək məqsədilə əlaqə yollarının açılmasının önəmi vurğulanır. Bəyanatda “koridor” sözü işlədilməsə də, “müdaxiləsiz əlaqə” (Unimpeded Connectivity) ifadəsi Azərbaycan üçün “koridor funksiyası” yaradır. Hüquqi ermənütiqadan baxıldıqda, “müdaxiləsiz əlaqə” Bakıya hər hansı təhlükəsizlik nəzarətinə və gömrük yoxlamasına qarşı çıxmaq üçün geniş şərh imkanı verir. Bəyanatın 3-cü maddəsində Trampın beynəlxalq sülh və rifah üçün planı (Trump Route for International Peace and Prosperity – TRIPP) haqqında danışılarkən, “yol” sözünün yerinə “marşrut” (Route) istifadə olunub ki, bu, dəmir yolu, avtomobil yolu, enerji xətləri və optik lif xətləri kimi daha geniş mənaya malik ola bilər. Bəyanata əsasən, Ermənistan və ABŞ Tramp planının çərçivəsini müəyyən etmək üçün ayrıca müqavilə imzalayacaq və təfərrüatları müəyyənləşdirəcəklər. Beləliklə, mövcud sənədlərə əsasən, “saxta Zəngəzur koridoru”nun “Tramp marşrutuna” çevrilməsi, Azərbaycanın Naxçıvana müdaxiləsiz əlaqəsi ideyasını dəyişdirməyib. Bu koridorun NATO, Turani (türkdilli) və İbri (İsrail) tərəfdaşlarının funksiyaları Davud koridoruna qoşulmaqla davam edir. Bəyanatın susqunluğunda Ermənistan tərəfi idarəçiliyin ABŞ-Erməni konsorsiumu və qarşılıqlı razılaşılmış üçüncü tərəflərin əlində olacağını bəyan edib.

Dördüncü. Ağ Ev bəyanatının 4-cü maddəsinə əsasən, Tramp marşrutu (TRIPP) planının çərçivəsini müəyyən etmək üçün Ermənistan ABŞ və “qarşılıqlı razılaşılmış üçüncü tərəflərlə” öz ərazisində əməkdaşlıq edəcək. Bu barədə dörd məqam xüsusilə vurğulanmalıdır:

1) Bakı ümid edir ki, Paşinyanın Ermənistanda həssaslıqları azaltmasından sonra, bu layihədə “üçüncü tərəflər” çərçivəsində iştirak edəcək və Bakının Vaşinqtona enerji sahəsində verdiyi böyük imtiyaz, SOCAR ilə ExxonMobil arasında imzalanan enerji müqaviləsi əsasında bu baxımdan qiymətləndirilə bilər.

2) Rusiya 2020-ci ildən sonra Qafqazda dəfələrlə etdiyi səhvlər səbəbindən bu regionda ciddi zəifləyib. Media təxminlərindən asılı olmayaraq, 15 avqust 2025-ci ildə (24 mordad 1404-cü il) Alaskada Tramp və Putinin görüşündə əldə edilən razılaşmalar hələ açıqlanmayıb. Lakin Kremlin zəifləmiş mövqeyini Ukrayna məsələsində, “Şərqi Ukrayna torpaqlarının verilməsi müqabilində sülh” ideyası çərçivəsində ABŞ-la dəyişməsi mümkündür. Bu, Kreml üçün Qafqazda sonuncu böyük səhv ola bilər. Ağ Ev Tramp marşrutu layihəsi çərçivəsində NATO-nun Kaspiyən dənizinin iki sahilinə genişlənməsini, yeni orta koridor yolunun gəlirlərindən yararlanmasını, Çinin yollarına daha çox nəzarət etməsini və Kaspiyəndən Avropaya enerji ötürülməsindən pay əldə etməsini gözləyir. Bu baxımdan, anglosakson mərkəzi və onların İran lobbi təsiri gələcəkdə Tehrana Kaspiyən dənizinin hüquqi rejimi haqqında konvensiyanın İran parlamentində təsdiqi üçün təzyiq göstərəcək; çünki bu olmadan Kaspiyən dənizinin dibindən kəmər çəkilməsi və ya şərq-qərb dəmir yolu kimi böyük layihələr hüquqi cəhətdən mümkün olmayacaq.

3) Əgər Paşinyan hökuməti Bakının və İrəvanın geosiyasi iddialarını əngəlləmək üçün Rusiya xaricində üçüncü tərəfin iştirakı üçün çalışsaydı, xüsusilə İranın Qafqazda ən uzun və unikal sərhədlərə malik olduğunu nəzərə alaraq, İranı nəzarətçi və yolun hüquqi mexanizminə daxil etməyi təklif edə bilərdi. Hətta gələcəkdə İrəvanla Vaşinqton arasında imzalanacaq sənəddə Ermənistan dövlətinin səlahiyyətləri və hakimiyyəti vurğulansa da, ABŞ-ın hegemonist yanaşmaları, hüquqi vədlərin pozulması, amerikalı şirkətlərin mənfi təcrübəsi və Ermənistanın kiçik dövlət olaraq Ağ Ev qarşısında zəifliyi bu prosesin İrana qarşı maneələrə səbəb olmasına və geosiyasi dəyişikliklərlə nəticələnməsinə qarşı zəmanət vermir. Buna görə də Tehran Tramp marşrutuna qarşıdır və gözlənilir ki, doktor Pezeşkyanın Ermənistana səfəri zamanı İrəvan bu yanaşmanı düzəldəcək.

4) İran üçün Culfa üzərindən bu marşrutun açılmasının faydalarına vurğu edən dairələr Bakının və Ankaranın İran-Türkiyə dəmir yol əlaqəsini Naxçıvan və Bakı iradəsinə bağlamaq istədiyini qeyd etmirlər. Ərs körpüsünün yol və dəmir yolu keçidinin açılması alqışlansa da, İran- Ermənistan-Türkiyə-Naxçıvan arasında ən yaxşı dəmir və yol əlaqəsi Mərənddən Çeşme Sürəyya (orada Türkiyənin Qars, Ermənistanın Ararat və Naxçıvanın Sədərək istiqamətinə) dəmir yolunun çəkilməsi və Təbriz-Bazərqan magistralının davamı olan “Qarasu dəhlizi”nin yaradılmasıdır. Bu, İranın sərhəd nöqtəsindən İrəvana Nurduz marşrutunu 400 km-dən təxminən 50 km-ə azaldır.

Beşinci. Müqavilənin 15-ci maddəsində iddia, etiraz və məhkəmə şikayətlərinin bağlanması və geri götürülməsi; bəyanatın 2-ci maddəsində isə Bakı ilə İrəvanın Minsk Qrupunun fəaliyyətinin dayandırılması üçün birgə addımı böyük imtiyazlar kimi Paşinyanın Əliyevə verməsi, Ermənistan cəmiyyətində, diasporada və 6 iyun 2026 parlament seçkilərində ciddi problemlər yaradacaq. Çünki bu addım İrəvan hökumətinin 2023-cü ildə Qarabağ/Artsağ bölgəsində 120 min erməninin etnik təmizlənməsindən imtina etməsi, Qarabağdakı həbsdə olan liderlərin azad olunması deməkdir və Paşinyanın anglosakson nizamına daxil olmasıdır. Ermənistanın Azərbaycanla əlaqədar 16 sentyabr 2021-ci ildən Beynəlxalq Məhkəmədə (ICJ) irəli sürdüyü irqçiliklə bağlı şikayət davam edir; həmçinin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində (ICC) soyqırım da daxil olmaqla beynəlxalq cinayətlər üzrə iddia mövcuddur. 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağ/Artsağ bölgəsində baş verənlər və aparıcı hüquqşünasların mövqeyi, məhkəmənin müvəqqəti qərarları göstərir ki, bu işlər Bakının ağır məhkumiyyətinə, ermənilərin təhlükəsiz Qarabağa qayıtmasına və Laçın koridorunun açılmasına gətirib çıxaracaq. Ancaq iddiaların geri götürülməsi İrəvanın Bakıya Qarabağda etnik təmizləmənin davamına, erməni dini və mədəni irsinin məhv edilməsinə (mədəni soyqırım) yaşıl işıq yandırması deməkdir ki, UNESCO və Avropa Parlamenti buna narahatlıq bildiriblər.

Altıncı. Müqavilənin 3-cü maddəsində tərəflərdən heç birinin ərazilərindən BMT Nizamnaməsinə zidd şəkildə digər tərəfə qarşı zor tətbiq etmək üçün istifadə etməsinə icazə verməyəcəyi vurğulanır. Bu maddənin hüquqi təminatı Şuşa Bəyanatının ləğvidir. Şuşa Bəyanatı 15 iyun 2021-ci ildə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Təyyib Ərdoğan və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Şuşa şəhərində imzalanıb. Bu bəyanatda Ermənistanı ittiham edib, saxta Zəngəzur koridorunun açılması tələb olunub və Ermənistanın bölgədə sülh və sabitliyə təhdid olduğu qeyd olunub. Həmçinin, tərəflərdən biri üçüncü tərəf tərəfindən müstəqillik və ərazi bütövlüyünə təhdid və hücum olarsa, bir-birinə yardım göstərəcəkləri bildirilib.

Yeddinci. Müqavilənin 8-ci maddəsində vurğulanır ki, “Tərəflər öz ədliyyə sistemlərində irqçiliyin, nifrətin və ayrı-seçkiliyin, ayrılıqçılığın, zorakı ekstremizmin və terrorizmin bütün formalarını qətiyyətlə pisləyir və onlarla mübarizə aparırlar.” Müqavilənin 12-ci maddəsinə əsasən isə “Tərəflər ikitərəfli münasibətlərində beynəlxalq qaydalara və bu müqaviləyə riayət edəcək və heç bir tərəf daxili qanunvericiliyini bu müqavilənin icrasından yayınmaq üçün əsas gətirə bilməz.” 8-ci maddənin həyata keçməsi üçün Azərbaycan Respublikası tədris və ali təhsil proqramlarında ermənilərə və İran İslam Respublikasına qarşı sistemli nifrət yayımı və ərazi iddiaları ilə bağlı tarix kitablarının məzmununu yenidən nəzərdən keçirməlidir. Həmçinin, bu maddənin və 2-ci maddənin (tərəflərin ərazi bütövlüyünə zərər vermək və ya parçalamaq məqsədilə hərəkətlərdən çəkinmək öhdəliyi) yerinə yetirilməsi üçün Azərbaycan İkinci Qarabağ mühari zamanı Qarabağ ətrafında və ölkənin cənubunda yerləşdirdiyi terrorçu təkfirçi qrupları çıxarmalı və onlara Azərbaycan vətəndaşlığı verilməsini dayandırmalıdır. Eyni zamanda, 12-ci maddəyə görə Paşinyan Ermənistan Konstitusiyasını dəyişmək öhdəliyi daşımır və Bakı bundan sonra Ermənistanın Konstitusiyasının dəyişdirilməsini tələb edə bilməz; çünki bu maddəyə görə Azərbaycan və Ermənistan daxili qanunları ikitərəfli münasibətlərə təsir göstərməz və daxili qanunların dəyişdirilməsi tələbi 4-cü maddənin pozulmasıdır, hansı ki, tərəfləri bir-birinin daxili işlərinə müdaxilə etməməyə çağırır.

Səkkizinci. Müqavilənin 7-ci maddəsinə əsasən, tərəflər sərhəd boyu üçüncü ölkə hərbçilərini yerləşdirməməlidirlər. Bu, İlham Əliyev və Paşinyanın Qafqazdan Rusiya hərbçilərinin çıxarılması istiqamətindəki davamlı mövqeyinin ifadəsidir. Bu anglosakson əməkdaşlığının ən vacib mərhələsində, 2023-cü ildə Qarabağda yerli ermənilərin etnik təmizlənməsindən sonra, 2020-ci ilin Moskva atəşkəs razılaşmasına əsasən beş illik müddətə uzadıla bilən rus sülhməramlı qüvvələri məcbur olub çıxarıldılar. İndi isə bu maddənin yerinə yetirilməsi, Rusiyanın Ermənistan-Azərbaycan sərhədinə qayıtmasının qarşısını təmin edir. 2024-cü ildə Ermənistanın tələbiylə Rusiya hərbçiləri, o cümlədən Bakı neft kəmərlərinə ən yaxın nöqtə olan Ermənistanın şimal-şərqindəki Tavuş bölgəsindən çıxarılıb. Gələcəkdə bu, Türkiyə sərhədində də baş verəcək. Eyni zamanda, Ermənistanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı ilə əməkdaşlığının dondurulması davam etdikcə, Rusiya hərbi qüvvələri Ermənistanda yalnız Erbuni və Qyumri bazalarında məhdudlaşacaq. Bu, Azərbaycan və Ermənistanın Tramp marşrutu çərçivəsində NATO ilə əməkdaşlığa daha bir addım atması deməkdir.

Doqquzucu. Müqavilənin 11-ci maddəsinə əsasən, bu müqavilə tərəflərin beynəlxalq qaydalar və BMT-nin digər üzv dövlətləri ilə bağladıqları sazişlər çərçivəsindəki hüquq və öhdəliklərinə zidd deyil.  Bu baxımdan hüquqi cəhətdən, bu razılaşma 1400-ci ilin Esfənd ayı (Fevral-Mart 2022) İran ilə Azərbaycan Respublikası arasında imzalanmış Ərəs keçidi barədə memorandumda, hansı ki regional tranzit layihəsidir, heç bir problem yaratmamalıdır. Başqa sözlə, bu razılaşma həmin memorandumun həyata keçirilməsinə mane olmamalıdır. Şahin Mustafayev (Azərbaycan Baş nazirinin müavini) ilə mərhum Rüstəm Qasıminin (İranın o vaxtkı nəqliyyat naziri) imzaladığı memorandumla, İran ərazisi vasitəsilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycan arasında yeni dəmir yolu, avtomobil yolu və enerji əlaqələrinin yaradılması nəzərdə tutulur. Dörd körpünün inşası planlaşdırılıb: İki avtomobil magistralı (piyada keçidi ilə) və iki dəmir yolu xətti ilə birlikdə rabitə və enerji infrastrukturu. Bu 34 illik marşrutun bəzi hissələri Zəngilanın Ağbəndindən başlayaraq İran tərəfindən yenidənqurma və genişləndirmə işləri aparılır. Lakin Bakı indiyədək bu layihədən Ermənistan əleyhinə siyasi və təbliğat vasitəsi kimi istifadə edir. Buna görə də Bakının İran daxilində təsiri son 5 ildə əsasən saxta Zəngəzur dəhlizinin normallaşdırılması və Ərs layihəsinin arxa plana atılması üzərində fokuslanıb.

Onuncu. Müqavilənin 14-cü maddəsinə görə, icra və ya şərh ilə bağlı mübahisələr yaranarsa, tərəflər birbaşa məsləhətləşmələr aparmalı, 13-cü maddədə göstərilən komissiya çərçivəsində 6 ay müddətində bu məsələni həll etməyə çalışmalı, son nəticədə digər sülh yolu həll üsullarına müraciət etməlidirlər. Bu baxımdan, müqavilənin icrası üçün güclü təminat yoxdur və zəifdir. Çünki, Bakı tərəfdən etiraz səbəbindən, mübahisə yarandıqda Beynəlxalq Məhkəməyə müraciət imkanı nəzərdə tutulmayıb. Halbuki, məhkəmə qərarları belə mühüm müqavilələrin hüquqi təminatlarından biridir.

* Dr. Əhməd Kazemi, Beynəlxalq Hüquq Professoru və Avrasiya Məsələləri üzrə Baş Tədqiqatçı