نقد و بررسی کتاب روش تحقیق در علم حقوق
نویسنده : احمد کاظمی دکترای حقوق بین الملل
چکیده :
نحوه تدوین رساله و پایان نامه بر اساس استانداردهای علمی یکی از دغدغه های اصلی دانشجویان مقطع دکتری و کارشناسی ارشد می باشد. این موضوع در میان دانشجویان حقوق از جمله حقوق بین الملل نیز بوفور دیده می شود . علیرغم تولید محتوا و اثر در زمینه “روش تحقیق در علم حقوق” در دانشگاه های مختلف جهان بمنظور ارایه الگویی علمی به دانشجویان حقوق برای تدوین رساله، در ایران کتب اندکی در این باره منتشر شده است. یکی از معدود آثاری که با هدف ارایه یک کار علمی و دانشگاهی با رویکرد کاربردی برای دانشجویان حقوق منتشر شده است، کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” دکتر حسین آل کجباف می باشد. از زاویه نقد علمی کتاب مذکور در قالب استاندارد دانشگاه مک گیل (McGill) می توان گفت این اثر هم نقاط قوت و هم کاستی هایی دارد که تبیین آنها می تواند در تقویت غنای آثار مشابه آتی موثر واقع گردد. از کاستی های کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” می توان به عدم استفاده از برخی از منابع تخصصی مشابه خارجی، دوگانگی در ارایه معادل لاتین واژه ها، تفاوت در رویکرد علمی و رویه عملی کتاب درباره الگوهای ارجاع دهی، محدود کردن تحلیل محتوا به پژوهش کمّی، ابهام در مرزبندی پژوهش کاربردی و بنیادی، ارجاع ناقص به سایت های حقوقی، عدم پرداخت کافی به فیش برداری الکترونیکی و… اشاره کرد، اما در مقابل اتخاذ توامان رویکرد علمی – کاربردی، تجارب نویسنده در رشته حقوق، متن سلیس و روان ، انسجام بین فصول کتاب ، سیر منطقی مباحث ، پرهیز از اطاله گویی، پرداخت جامع به مباحثی نظیر نحوه انتخاب اساتید راهنما و مشاور و … از جمله نقاط قوت کتاب مذکور است که بویژه با توجه به کمبود کتب فارسی در زمینه روش تحقیق در علم حقوق، این اثر را ارزشمند ساخته است. در واقع علیرغم وجود برخی از نقایص، بنظر می رسد نویسنده کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” در پیوند مطالب و اهداف کتاب بویژه از جهت ارایه الگویی عملی و علمی برای دانشجویان رشته های حقوق جهت تدوین پایان نامه و رساله موفق بوده است.
واژگان کلیدی : کتاب روش تحقیق در علم حقوق ، حسین آل کجباف ، رساله نویسی ، پایان نامه نویسی، حقوق بین الملل
مشخصات کتاب : آل کجباف ، حسین ، (زمستان ۱۳۸۹) ، روش تحقیق درعلم حقوق ( با تاکید بر پایان نامه نویسی )، چاپ چهارم ۱۳۹۰} ، تهران، انتشارات جنگل ، ۱۹۲ ص
طرح مساله (مقدمه)
کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” از جمله معدود کتاب هایی است که بمنظور آشنا ساختن دانشجویان رشته حقوق با روشهای پژوهش در این رشته جهت تدوین رساله و پایان نامه نویسی توسط دکتر حسین آل کجباف نوشته شده است.
برخلاف رویکرد مراکز علمی و دانشگاهی جهان، در موضوع روش تحقیق در رشته حقوق در کشورمان نه تنها کتب بسیار اندکی منتشر شده است، بلکه اساسا درباره معدود کتبی هم که در این زمینه منتشر شده است، نقد علمی انجام نگرفته است. حال آنکه از منظر علمی، نقدکتاب، یکی از راهکارهای موثر برای تقویت غنای علمی آثار تخصصی و نیز جلب توجه مخاطبان به اهمیت موضوع می باشد. در این راستا نیز بر اساس استانداردهای علمی که دانشگاه مک گیل (McGill University) درباره شیوه گزارش نویسی کتاب و نقد علمی داده است ، کتاب روش تحقیق در علم حقوق دکتر آل کجباف مورد بررسی قرار گرفته است .
در مقاله حاضر با تبیین ایده اصلی نویسنده، نقاط قوت و ضعف کتاب و متغیر های دخیل در موضوع تشریح و در نهایت میزان موفقیت دکتر حسین آل کجباف مولف کتاب “روش تحقیق در علم حقوق ” در پیوند مطالب و اهداف کتاب بویژه از جهت ارایه الگویی عملی برای دانشجویان رشته حقوق جهت تدوین علمی پایان نامه و رساله واکاوی شده است .
کتاب روش تحقیق در علم حقوق با تأکید بر پایان نامه نویسی به طور مختصر به انواع روش تحقیق در سایر رشته های علوم انسانی پرداخته و سپس روش هایی را که در رشته حقوق از آنها استفاده می شود، مورد بحث قرار داده است. همچنین برای آشنایی بیشتر محققین و دانشجویان رشته حقوق، مراحل مختلف نگارش پروپوزال، پایان نامه و رساله دکترا در هفت فصل مورد بحث قرار گرفته است. کلیات و مفاهیم ، انواع تحقیق علمی، ساختار و فرآیند پایان نامه نویسی، نحوه جمع آوری اطلاعات و داده ها، مستندسازی و آیین نگارش و ویرایش، مشخصات ظاهری پایان نامه، نحوه نگارش مقاله، عناوین فصول این کتاب را تشکیل می دهند . همچنین در پایان کتاب ضمایم با هدف آشنا کردن هر چه بیشتر دانشجویان با نحوه نوشتن پروپوزال ، گردآوری اطلاعات و … ارایه شده است .
آنگونه که در وبلاگ دکتر حسین آل کجباف نیز آمده است، ایشان عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور و وکیل پایه یک دادگستری هست. دکتر آل کجباف علاوه بر کتاب روش تحقیق در علم حقوق ، کتاب هایی با عنوان ” بایسته های حقوق بین المللی خصوصی”، “تابعیت در ایران و سایر کشورها” ، “شوراهای اسلامی در نظام حقوقی ایران” ، “بررسی تابعیت و نحوه مهاجرت به کشورهای دنیا” و ” جایگاه حکومت های محلی در استراتژی سازمان ها ی بین الملل ” تالیف نموده است . (وبلاگ دکتر حسین آل کجباف ، ۱۳۹۵)
چنانچه در پیش گفتار کتاب آمده است وی با تجریه چندین سال تدریس روش تحقیق برای دانشجویان حقوق از نزدیک با مشکلات دانشجویان مقطع ارشد و دکتری در نگارش پایان نامه و رساله آشنا بوده و این کتاب را به منظور کمک به این دانشجویان برای تدوین کار تحقیقی ، پایان نامه و رساله به رشته تحریر در آورده است.
در واقع آشنایی دکتر آل کجباف با حقوق بویژه حقوق بین الملل خصوصی یکی از نقاط قوت وی در نگارش کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” می باشد. از اینجهت که تلاش کرده است کتابی کاربردی برای دانشجویان رشته حقوق درباره پایان نامه نویسی و رساله نویسی ارایه دهد . از متن و ساختار کتاب اینگونه بر می آید که هدف وی ارایه یک کار علمی و دانشگاهی با رویکرد کاربردی می باشد . بنابراین مخاطبان کتاب نه عامه مردم بلکه دانشجویان رشته حقوق می باشند.
درباره ایده اصلی نویسنده کتاب
ایده اصلی نویسنده این کتاب در واقع معرفی روشهای مختلف پژوهش در علوم اجتماعی و انسانی و سپس ارایه روشهای پژوهشی برای دانشجویان حقوق می باشد،از این نظر کتاب “روش تحقیق در علم حقوق ” علیرغم کاستی هایی که در سطور آتی به آنها اشاره خواهد شد، در نوع خود مفید و ارزشمند می باشد. بویژه اینکه به زبان فارسی تعداد بسیار کمی کتاب در این خصوص به رشته تحریر درآمده است .
کتاب روش تحقیق در علم حقوق اولین کتاب دکتر آل کجباف در زمینه پژوهش است . وی با مراجعه به ۶۵ کتاب و منبع فارسی و همچنین سیزده کتاب و منبع انگلیسی تلاش کرده است، اثری جامع در زمینه روش تحقیق در علم حقوق ارایه دهد . از اینجهت کتاب وی از روایی و پایایی قابل توجهی برخوردار است.
درباره منابع کتاب
درباره منابع مورد استفاده ، مهمترین نقد عدم استفاده وی از کتب انگلیسی یا مقالات انگلیسی منتشر شده درباره علم حقوق است . وی به تعدادی از کتب انگلیسی روش تحقیق درعلوم سیاسی ، رفتاری ، روانشناسی ، آموزشی و پژوهش کمّی مراجعه و در کتاب از آنها استفاده کرده است اما به کتبی نظیر Research Methods for Law نوشته Mike McConville که در سال ۲۰۰۷ در ۲۵۶ صفحه توسط انتشارات Edinburgh University Press منتشر شده و کاملاً با موضوع کتاب ارتباط مستقیمی دارد ، مراجعه نکرده است. (Research Methods for Law,2016)
Mike McConville استاد حقوق دانشکده حقوق دانشگاه هنگ کنگ است که تالیفات متعددی نظیر عدالت کیفری در چین دارد. (Ibid) استفاده از کتاب وی می توانست بر غنای علمی کتاب دکتر آل کجباف بیفزاید. بویژه اینکه وی نیز با انگیزه ای مشابه، کتاب خود را ویژه دانشجویان حقوق نگاشته است.
البته دکتر آل کجباف در بخش فارسی منابع خود با استفاده از یافته های دو کتاب “درآمدی بر روش تحقیق در حقوق ” نوشته نورمحمد صبری و “روش تحقیق در حقوق” نوشته ونوس قره باغی کوشیده است مانع تکرار این نقیصه در بخش منابع فارسی شود.
رویکرد توامان علمی و کاربردی کتاب
یکی از نقاط قوت کتاب دکتر حسین آل کجباف، علمی و کاربردی بودن توامان رویکرد کتاب است. نویسنده ابتدا در فصل اول با عنوان کلیات و مفاهیم به مباحثی مانند : تعریف علم، ریشه ها و منابع علم ، انواع متغیرها ، دیدگاه های شناختی، ویژگی ها و انواع روش علمی و … پرداخته است . در فصل دوم به انواع تحقیق علمی اشاره و در پایان این فصل ، روش هایی را که در گرایش های مختلف رشته حقوق از آنها استفاده می شود، تبیین کرده است. از این دیدگاه کتاب دارای رویکرد علمی و کاربردی می باشد. بطوریکه نویسنده از هفت فصل کتاب مستقیما چهار فصل (فصول سوم تا ششم ) را به موضوع ساختار و فرایند پایان نامه نویسی ، نحوه جمع آوری اطلاعات و داده ها ، مستند سازی و آیین نگارش و ویرایش و نهایتا مشخصات ظاهری پایان نامه متمرکز کرده است.
علاوه بر این نویسنده به درستی اعتقاد دارد که : اگر بعد از اجرای تحقیق ، یافته ها و نتایج آن گزارش نشود ، گویی اصولا تحقیقی صورت نگرفته است ، نویسنده با چنین نگاهی، فصل هفتم و پایانی کتاب را به نحوه نوشتن مقاله پژوهشی اختصاص داده است. این فصل نیز از فصول دارای رویکرد کاربردی کتاب می باشد . پس از آن نیز نویسنده ضمائم را با محوریت “شیوه نامه تهیه و تدوین پایان نامه و رساله” آورده است.
در واقع فارغ از برخی از نقایص کتاب مذکور که در سطور آتی اشاره خواهد شد ، نویسنده در پیوند مطالب و اهداف کتاب بویژه از جهت ارایه الگویی عملی برای دانشجویان حقوق جهت تدوین پایان نامه و رساله موفق بوده است .
البته بررسی خط سیر(سیاق)، ساختار و رویکرد کتاب بویژه مطالبی که در بخش روش های پژوهش در حقوق و فرضیه آمده است، نشان می دهد که باور نویسنده آن است که روش های پژوهش در علم حقوق محدود می باشند و بسیاری از پژوهش های حقوقی نمی توانند فرضیه داشته باشند که به این موضوع در سطور آتی پرداخته خواهد شد. ضمن اینکه نویسنده در برخی از جنبه ها نظیر نحوه ارجاع دهی منابع از دیدگاه های دیگر خود که به آنها تاکید دارد، اجتناب کرده است. در این راستا در حالیکه نویسنده “الگوی بین متن و کتاب شناسی پایانی” را روشی نوین و پرکاربرد برای ارجاع دهی خوانده است، اما در کتاب خود از ” الگوی ترکیبی پاورقی و کتاب شناسی” استفاده کرده است.
تبیین مناسب متغیرها و دوگانگی در ارایه معادل لاتین واژه ها
تبیین مختصر و در عین حال کامل متغیرها و دسته بندی آن در پنج طبقه دسته (بر اساس ارزش ، رابطه ، نقش ، دویا چند ارزشی ، جانبی) از نقاط قوت فصل اول کتاب “روش تحقیق درعلم حقوق” است.
بویژه اینکه در هر دسته ، انواع متغیرها با مثال تبیین شده است. با وجود این انتظار می رفت که در این بخش و متناسب با رویکرد نگارش علمی، معادل لاتین انوع متغیرها نیز آورده شود تا زمینه بررسی بیشتر برای دانشجویان فراهم گردد. کما اینکه بدرستی، نویسنده در صفحه ۲۳ و در تبیین انواع نظریه های علمی (شامل نظریه های صوری ، قیاسی ، تقلیلی و تجریدی) معادل لاتین آنها را در پاورقی آورده است .
بنابراین آوردن معادل لاتین برخی از واژه های اختصاصی روش تحقیق در کتاب و عدم اشاره به لاتین برخی دیگر از آنها، نوعی دوگانگی در رویکرد علمی کتاب در این زمینه را نشان می دهد.
با وجود این ، متن سیلیس ، روان ، رعایت آیین نگارش فارسی (غیر از معدود موارد نظیر استفاده از کلمه کامپیوتر به جای رایانه در صفحه ۱۵۸) از دیگر نقاط کتاب محسوب می شود، بویژه اینکه نویسنده اگر چه منابع لاتین نیز استفاده کرده است، اما کتاب وی مشکلاتی نظیر متن ثقیل که متون برخی از کتاب های روش تحقیق بویژه کتاب های ترجمه شده دارند ، ندارد .
ضرورت تبیین بیشتر برخی از موضوعات اساسی یا پیشنهاد پژوهش های بیشتر
آل کجباف در صفحه ۳۷ کتاب بخوبی ویژگی های تحقیق را از نظر تاکمن و جان بست آورده است ، اما برای تبیین بیشتر موضوع می توانست مراحل روش تحقیقی را نیز در این قسمت بیاورد یا اینکه این موضوعات را برای برای پژوهش های بیشتر پیشنهاد کند،بویژه اینکه در فصول بعدی نیز به این موضوع اشاره نشده است .
لازم به ذکر است که مراحل روش تحقیق از دیدگاه تاکمن عبارتند از :
• تعیین مسئله
• صورتبندی فرضیه
• تعیین نام گذاری متغیرها
• تعاریف عملیاتی
• کنترل و دستکاری متغیرها
• انتخاب طرح تحقیق
• تعیین و ساختن روشهای اندازهگیری و مشاهده
• ساختن پرسشنامه و برنامهریزی مصاحبه
• تجزیه و تحلیل آماری
• تهیه گزارش پژوهش
• عملیاتی کردن متغیرها یعنی بیان آنها به صورتی که قابل مشاهده و اندازه گیری باشند.(عسگری ، ۱۳۹۳ : ۴۳)
بحثی درباره تحلیل محتوا
در صفحه ۴۳ کتاب تحلیل محتوا یک روش کمّی عنوان شده است، حال آنکه تحلیل محتوا هم روش کمی محسوب می شود هم روش کیفی.
کلوس کریپندورف نویسنده کتاب تحلیل محتوا معتقد است تحلیل محتوا هم روش کمّی است هم روش کیفی . وی می گوید : تحلیل محتوا از مهمترین روشهای تحقیق در علوم اجتماعی و بهویژه در ارتباطات است که در پی شناخت دادهها نه به منزله مجموعهای از رویدادهای مادی، بلکه به منزله پدیدههای نمادین است و بدون ایجاد اخلال در واقعیت اجتماعی به تحلیل آنها میپردازد. (پیربداقی ،۱۳۹۴ )
تحلیل محتوا به اعتقاد بیشتر صاحبنظران روش پژوهشی است که برای بیان مفاهیم یا واژه های معینی در یک متن و یا مجموعه ای از متون استفاده می شود. برخی نیز آن را یک روش تجزیه و تحلیل داده ها می دانند. متن می تواند شامل کتاب، فصل یا فصل هایی از یک کتاب، نوشته ها، مصاحبه، گفتگو، عناوین و مقالات مطبوعات و اسناد تاریخی باشد. پژوهشگر با استفاده از تحلیل محتوا وجود مفهوم و ارتباط بین واژه ها و یا مفاهیم را تحلیل کرده و درباره پیام های موجود در متن، نویسنده آن، مخاطب و حتی فرهنگ و دوره زمانی اثر نتیجه گیری می نماید. نتیجه اینکه تحلیل محتوا هم در تحقیقات کمی و هم در تحقیقات کیفی قابل استفاده می باشد.
در گذشته و زمانی که از تحلیل محتوا به عنوان یک روش نام برده میشود، تحلیل محتوای کمی مورد نظر بود ، با این حال، امروزه از تحلیل محتوای کیفی نیز در روشهای پژوهش اسنادی نام برده میشود که به گونهای همان تحلیل محتوای مضمونی است. در تحلیل محتوای کیفی، تلاش بر این است تا با کدگذاری باز، محوری و زمینهای، مقولات محتوایی موجود در پیامهای ارتباطی شناسایی و استخراج شود.
تاملی در تعریف کتاب از هدف پژوهش کاربردی (ابهام در مرزبندی پژوهش کاربردی و بنیادی) :
در صفحه ۵۰ کتاب ، نویسنده هدف پژوهش کاربردی را توسعه و گسترش نظریه ها از طریق کشف ویژگی های عمومی و مشترک یا اصول کلی خوانده است .
بنظر می رسد این هدف در دایره اهداف پژوهش بنیادی می گنجد . کما اینکه نویسنده در صفحه ۴۹ کتاب به درستی هدف اساسی تحقیقات بنیادی را آزمون نظریه ها، تبیین روابط بین پدیده ها و توسعه مجموعه دانسته های موجود درباره اصول و قوانین علمی اعلام کرده است. در واقع “توسعه نظریه ها از طریق کشف ویژگی های کلی” همان “توسعه مجموعه دانسته ها درباره اصول و قوانین کلی” است .
ضمن اینکه همانطوریکه نویسنده به درستی در صفحه ۵۰ کتاب آورده است : تحقیقات کاربردی ، نظریه ها ، قانونمندی ها ، اصول و فنونی که در تحقیقات پایه (یا بنیادی) تدوین می شوند ، را برای حل مسائل اجرایی و واقعی به کار می گیرند.
بنابراین نمی شود هدف آنها را توسعه و گسترش نظریه ها خواند . باید گفت چه رسیدن به نظریه و چه گسترش آن، در حوزه تحقیقات بنیادی قرار می گیرد . مطالب کتاب در صفحات ۵۱ تا ۵۳ نیز موید این موضوع است .
درباره روش تحقیق در حقوق بین الملل
نویسنده در صفحه ۶۴ چهار روش تحقیق رایج در حقوق را روشهای تطبیقی ، توصیفی ، توصیفی – تحلیلی و علّی خوانده است . در صفحه ۶۶ کتاب در تبیین روشهای تحقیق در حقوق بین الملل به دو روش تطبیقی و توصیفی بسنده کرده است . این در شرایطی است که بر حسب موضوعات مختلف دیگر روش های تحقیق در حقوق بین الملل کاربرد دارد .
بعنوان نمونه در موضوع دلایل عدم تعریف تجاوز در منشور سازمان ملل متحد ، یا علل عدم استقبال کشورهای افریقایی از پیوستن به دیوان بین المللی کیفری ، نوع روش تحقیق روش علّی خواهد بود. یا در موضوع مسئولیت بین المللی دولت ها بر اساس رویه قضایی دیوان بین المللی دادگستری، روش پژوهش علاوه بر توصیفی – تحلیلی ، اسنادی نیز خواهد بود .
از اینرو جا داشت نویسنده حداقل پیشنهاد بررسی و پژوهش بیشتر در این خصوص و سایر موضوعات دارای همین نقیصه نظیر جایگاه فرضیه در پژوهش های حقوقی را ارایه می داد.
نگاه کتاب به استاد راهنما و استاد مشاور
مباحث مطرح شده درباره نحوه انتخاب استاد راهنما و مشاور که در صفحات ۷۱ تا ۷۵ کتاب مطرح شده است، از حیث کاربردی بودن و ارایه راهکارهای عملی یکی از نقاط قوت این کتاب است. بطوریکه نویسنده در صفحه ۷۴ پرسشنامه ای را نیز در این خصوص ارایه کرده است که راهگشای دانشجویان برای انتخاب مناسب استاد راهنمای رساله می باشد .
درباره فرضیه در پژوهش های مربوط به رشته حقوق
نویسنده در صفحه ۹۱ کتاب آورده است : در بسیاری از پژوهش های های مربوطه به رشته حقوق که محقق نمی داند که در نهایت به چه نتیجه ای دست پیدا خواهد نمود تعیین فرضیه موضوعیت ندارد . از آنجایی که پژوهش های حقوقی در کلیه گرایش ها ( به استثنای جرم شناسی) که مبتنی بر تحقیقات توصیفی ، تاریخی و یا توسعه ای است، تعیین فرضیه ضرورت ندارد .
بنظر می رسد این موضوع نیاز به بحث بیشتر توسط نویسنده کتاب داشت. چون همانطوریکه نویسنده نیز در همان صفحه اذعان کرده است ، همه تحقیقات علمی می توانند فرضیه داشته باشند . فرضیه های توصیفی به میزان زیادی در پژوهش های حقوقی دیده می شود . دسته ای از پژوهش ها حالت اکتشافی دارند و بنابراین فاقد فرضیه هستند، اما بنظر می رسد این مساله به طور گسترده در پژوهش های حقوقی صدق نمی کند ، پژوهش های حقوقی بیشتر با روشهای توصیفی ، توصیفی – تحلیلی ، تطبیقی و علّی صورت می گیرند که در اغلب آنها به سادگی می توان از فرضیه های پژوهشی بدون جهت و جهت دار استفاده کرد.
ضعف در بررسی مباحث جدید پیرامون فیش برداری :
نویسنده در صفحات ۱۰۵ تا ۱۰۹ کتاب به تفصیل درباره فیش برداری ، ویژگی های فیش و … صحبت کرده است . اما درباره گردآوری اطلاعات از رایانه و اینترنت تنها به یک پاراگراف در صفحه ۱۰۹ بسنده کرده است. این در شرایطی است که با تحولات صورت گرفته در ارتباطات، فضای مجازی و اینترنت، عملا روش های قدیمی فیش برداری بر روی برگه ضعیف یا حتی منسوخ شده اند. ضمن اینکه فیش های الکترونیکی (رایانه ای) جایگزین فیش های کاغذی شده اند.
توسعه کتابخانه های دیجیتالی نیز ضمن اینکه دریچه جدیدی از داده ها را به روی محققان باز کرده است ، اعتبار اینترنت برای پژوهش های علمی را افزایش داده است . چه اینکه اگرچه بسیاری از سایت ها ممکن است اعتبار علمی نداشته باشند اما کتابخانه دیجیتالی و پایگاههای نشریات و مجلات علمی در اینترنت، منابع معتبری برای پژوهش هستند.
از اینرو اهمیت داشت که نویسنده کتاب “روش تحقیق در علم حقوق ” درباره روشهای فیش برداری و گردآوری داده ها از منابع اینترنتی (فیش های رایانه ای) هرچه بیشتر اطلاعاتی ارایه دهد چه اینکه در زمان انتشار این کتاب نیز منابع اینترنتی به اندازه قابل توجهی توسعه یافته بود .
درباره ارجاع نویسنده به سایت های حقوقی
در صفحه ۱۱۰ نیز نویسنده آدرس تعدادی از سایت های معتبر حقوقی را آورده است که این اقدام ضمن اینکه در نوع خود ارزشمند است دارای دو نقیصه می باشد. اول اینکه عناوین مهمترین سایت حقوقی در عرصه بین المللی یعنی سایت کمیسیون حقوق بین الملل به آدرس http://legal.un.org/ilc آورده نشده است.دوم اینکه به عناوین فارسی سایتها که می توانست راهنما و مشوق محققان برای مراجعه به آن سایت باشد، اشاره نشده اند.
نقاط قوت و ضعف مبحث پرسشنامه و پاورقی های ارجاعی
در مبحث پرسشنامه در صفحات ۱۱۲ و ۱۱۳ کتاب ، انوع پرسشنامه ها به خوبی تقسیم بندی شده اند ، اما اهمیت داشت که به کاربرد پرسشنامه در برخی از مهمترین روشهای پژوهش از جمله روش دلفی اشاره گردد، بویژه اینکه این روش می تواند در حقوق بین الملل نیز کاربرد داشته باشد.
درصفحه ۱۲۴ کتاب ،مبحث روش نوشتن پاورقی های ارجاعی ، بدلیل دسته بندی مناسب ، سلیس بودن متن ، آوردن مثال های روشن ، علاوه بر جنبه علمی ، جنبه کاربردی هم برای پژوهشگران دارد.
نقدی بر تفاوت رویکرد علمی و رویه عملی کتاب درباره الگوهای ارجاع دهی
در صفحه ۱۳۰ کتاب ، نویسنده جدیدترین و بیشترین شیوه در میان الگوهای ارجاع دهی در کتاب ، مقاله و … را “الگوی بین متن و کتاب شناسی پایانی” خوانده است ، اما در کتاب خود از ” الگوی ترکیبی پاورقی و کتاب شناسی ” استفاده کرده است. کما اینکه نویسنده کتاب بدرستی در صفحه ۱۶۰ و در مبحث شیوه نگارش منابع پایان نامه و رساله نه ” الگوی ترکیبی پاورقی و کتاب شناسی ” بلکه “الگوی بین متن و کتاب شناسی پایانی” را ارایه (پیشنهاد) کرده است .
همچنین چنانچه در کتاب نیز اشاره شده است امروزه جدیدترین و پرکاربردترین الگوی ارجاع دهی منبع ، شیوه ای پی ای A.P.A (الگوی درون متن و کتاب شناسی پایانی) است ، حال آنکه نویسنده در صفحه ۱۵۵ کتاب در بخش پی نوشت مقاله ها، روش قدیمی را پیشنهاد کرده و آورده است : منابع و مستندات کلیه مطالب ارایه شده در طول مقاله به ترتیب شماره های آن در این بخش آورده می شود . (الگوی پیاپی با شماره ارجاع در بین متن). حال آنکه نویسنده در پاراگراف سوم صفحه ۱۳۰ کتاب خود تاکید کرده است که “…این نوع روش ارجاع دهی ، قدیمی بوده و اکنون کمتر مورد استفاده نویسندگان و محققین قرار می گیرد . “
جای خالی مبحث نویسنده مسئول در فصل نحوه نگارش مقاله
امروزه مقالات علمی پژوهشی علاوه بر نویسنده ، باید دارای نویسنده مسئول نیز باشند تا با تایید و مشارکت وی که الزاماً یک استاد دانشگاه یا عضو هیات علمی است، به چاپ برسند. اهمیت داشت به این موضوع در صفحه ۱۴۹ کتاب که به مبحث ویژگی های مقاله و نویسنده آن اختصاص یافته،اشاره می گردید. چه اینکه امروزه دانش آموختگان دوره کارشناسی ارشد و دکتری، بدون تایید یک استاد دانشگاه (بعنوان نویسنده مسئول مقاله) امکان انتشار مقاله خود در فصلنامه های علمی – پژوهشی را ندارند.
جمع بندی
در یک جمع بندی باید گفت علیرغم وجود برخی از نقایص، بنظر می رسد نویسنده کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” در پیوند مطالب و اهداف کتاب بویژه از جهت ارایه الگویی عملی و علمی برای دانشجویان رشته های حقوق جهت تدوین پایان نامه و رساله موفق بوده است. در راستای همین رویکرد ، دکتر آل کجباف در صفحات ۱۶۳ تا ۱۶۷ کتاب ، پیوستی از صفحات مربوط به پایان نامه را ارایه کرده است که از بعد کاربردی بودن و راهنمایی هر چه بیشتر دانشجویان در نحوه نگارش پایان نامه یا رساله ، ارزشمند است.
عدم استفاده از برخی از کتب (منابع) مشابه خارجی، دوگانگی در ارایه معادل لاتین واژه ها، تفاوت در رویکرد علمی و رویه عملی کتاب درباره الگوهای ارجاع دهی، محدود کردن تحلیل محتوا به پژوهش کمّی، ابهام در مرزبندی پژوهش کاربردی و بنیادی، ارجاع ناقص به سایت های حقوقی، عدم پرداخت کافی به مباحث و تحولات جدید پیرامون فیش برداری، کامل نبودن مبحث “روش تحقیق مورد استفاده در گرایش های مختلف حقوق” ، نقصان در رویکرد کتاب به جایگاه فرضیه در پژوهش های حقوقی ،عدم ارایه پیشنهاد برای پژوهش های بیشتر در برخی از موضوعات مورد نیاز، عدم اشاره به موضوع نویسنده مسئول در فصل “نحوه نگارش مقاله” از کاستی های کتاب ” روش تحقیق در علم حقوق ” دکتر آل کجباف محسوب می شود.
با این وجود ، ایده اصلی نویسنده این کتاب در واقع معرفی روشهای مختلف پژوهش در علوم اجتماعی و انسانی و سپس ارایه روشهای پژوهشی برای دانشجویان حقوق می باشد،از این نظر کتاب “روش تحقیق در علم حقوق ” علیرغم برخی کاستی ها که اشاره شد، در نوع خود مفید و ارزشمند می باشد. بویژه اینکه به زبان فارسی تعداد بسیار کمی کتاب در این خصوص به رشته تحریر درآمده است .
در واقع آشنایی نویسنده با رشته حقوق و داشتن چندین تالیف در زمینه های حقوقی یکی از نقاط قوت وی در نگارش کتاب “روش تحقیق در علم حقوق” می باشد. از ساختار، سیاق و متن کتاب اینگونه بر می آید که هدف دکتر آل کجباف ارایه یک کار علمی – دانشگاهی با رویکرد کاربردی بوده است. بنابراین مخاطبان کتاب نه عامه مردم بلکه دانشجویان رشته حقوق می باشند.
اتخاذ توامان رویکرد علمی – کاربردی ، استفاده از منابع متنوع، تجارب نویسنده در رشته حقوق، متن سلیس و روان ، انسجام بین فصول کتاب ، سیر منطقی مباحث ، پرهیز از اطاله گویی، پرداخت جامع به بسیاری از موضوعات نظیر مباحث نحوه انتخاب اساتید راهنما و مشاور ، تبیین مناسب متغیرها و … از جمله نقاط قوت کتاب ” روش تحقیق در علم حقوق ” است که بویژه با توجه به کمبود کتب فارسی در زمینه روش تحقیق در علم حقوق، آن را ارزشمند ساخته است. بهمین دلیل این کتاب به عنوان یکی از منابع امتحانی درس روش تحقیق برای رشته های حقوق در دانشگاه های کشورمان بویژه دانشگاه های پیام نور معرفی می شود.
منابع :
• آل کجباف ، حسین ، (زمستان ۱۳۸۹) ، روش تحقیق درعلم حقوق ( با تاکید بر پایان نامه نویسی )، چاپ چهارم ۱۳۹۰} ، تهران، انتشارات جنگل
• پیربداقی ، فاطمه (۱۳۹۴ ) ، تحلیل محتوای کمّی و کیفی ، ماهنامه پیام پژوهش ، سال نهم ، شماره ۱۱.
• عسگری ، پرویز (۱۳۹۳)، مبانی روش تحقیق در علوم انسانی،انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز
• وبلاگ دکتر حسین آل کجباف (۱۳۹۵) ، قابل دسترسی در : http://dr-alekajbaf.persianblog.ir
• Research Methods for Law,(2016) Available at : https://books .google .com /books /about/Research_Methods_for_Law.html?id=5fiqBgAAQBAJ&source=kp_cover&hl=en
پایان
دیدگاه خود را بنویسید