Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Bakıya səfərindən sonra bu ölkənin xarici işlər naziri Sergey Lavrov Rusiyanın Birinci Kanalına müsahibəsində dəhliz sözündən istifadə etmədən vurğulayıb: “Biz Bakı ilə İrəvan arasında sülh müqaviləsinin tezliklə bağlanmasının və blokadanın aradan qaldırılmasının tərəfdarıyıq. Təəssüf ki Ermənistan Sivnik bölgəsindən kommunikasiyaları kəsməklə Paşinyanın imzaladığı müqaviləni pozur və belə yanaşmanı anlamaq çətindir.”

Lavrovun açıqlamalarından sonra saxta Zəngəzur dəhlizi və Rusiyanın mövqeləri ilə bağlı fərziyyələr və təhlillər dalğası gündəmə gəlib və bununla bağlı səkkiz məqamı qeyd etmək olar:

Birinci məqam, Lavrov öz bəyanatlarında bilərəkdən Bakı və Ankaranın vurğuladığı dəhlizin deyil, regional kommunikasiya xətlərinin yenidən açılmasını vurğulayır.Regional kommunikasiya xətlərinin yenidən açılması həm İranın, həm də Ermənistanın Araz dəhlizini və Sülh kəsişməsini təqdim etməklə vurğuladıqları bir məsələdir və onlar hesab edirlər ki, bu yenidən açılışlar ölkələrin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşılmalı və beynəlxalq sərhədlər dəyişdirilmədən, edilməlidir. Bu baxımdan digərRusiya rəsmiləri, o cümlədən Rusiya baş nazirinin müavini və Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan Respublikası arasında üçtərəfli danışıqlar üzrə məsul şəxs kimi Lavrov isə öz bəyanatlarındaməqsəd yönlü olaraq dəhliz sözündən yayınıb. daha əvvəl hər cür dəhlizə qarşı olduqlarını vurğuladılar. Baxmayaraq ki, Azərbaycan Respublikası hərbi təhdidlərlə dəhlizin həyata keçirilməsindən məyusdur və onun lobbiçiləri və internet trolları Moskvanın saxta Zənəgzur dəhlizi ilə razılaşması mənasında Rusiyanın bu mövqeyini gücləndirməyə və Rusiyanın bu mövqeyini Moskvanın saxta Zəngəzur dəhlizi ilə razılaşması mənasında sövq etməklə həm Ermənistan həmdə 14-cü hökumətin fəaliyyəti ərəfəsində olan İrana qarşı psixoloji təzyiqləri artırmağa çalışırlar.

İkinci məqam, Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan arasında kommunikasiya xətlərinin normal şəkildə yenidən açılması əməkdaşlığın inkişafı və regional inteqrasiya üçün faydalı olsa da, buna baxmayaraq hüquqi baxımdan Rusiyanın kommunikasiya xətlərinin yenidən açılmasına dair 2020-ci il sazişinə istinad etməsi qanuni deyil. 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Respublikasının Qarabağa hücumu, o cümlədən Qarabağ ermənilərinin etnik təmizləməsi və yuxarıda qeyd olunan sazişdə qeyd olunan Laçın dəhlizinin dağıdılması ilə əlaqədar olaraq 2020-ci il müqaviləsi praktiki olaraq köhnəlmişdir. lakin keçən ay Azərbaycan Respublikası və Ermənistan sülh müqaviləsi layihəsindən regional kommunikasiya xətlərinin açılması ilə bağlı bəndin çıxarılması ilə bağlı mühüm tədbir barədə razılığa gəliblər. Bu o deməkdir ki, İrəvan və Bakı sazişi bitmiş hesab edirlər

Üçüncü məqam ondan ibarətdir ki, Rusiya dünya güclərindən biri kimi, çətin ki, yeni regional və qlobal nizama keçiddə qərbin yeni aləti kimi Britaniya mərkəzli NATO-nun dırnaqarası türk dünyasını ingilis panturanizmi timsalında yaratmaq planından xəbərsiz olsun. Xüsusilə NATO-nun nəzərdən keçirdiyi Turani dünyası son regional və qlobal hadisələrdə, o cümlədən sionist rejimin Fələstindəki cinayətini dəstəkləməkdə və Ukraynaya yanacaq, təchizat, avadanlıq, silah və muzdlu qüvvələr göndərməklə Zelenski hökumətini gücləndirməkdə öz performansını göstərdi. Zəngəzurunsaxta dəhlizi anqlosakson nizamı baxımından türk və turan dünyasının əsas təməl daşıdır . Ona görə də Rusiya bu məsələdən xəbərdar olan, lakin 2020-ci il müharibəsindən sonra yanlış, optimist və qüsurlu qiymətləndirmə ilə saxta Zəngəzur dəhlizinə nəzarət və monitorinq məsələsini öz üzərinə götürməyə çalışdı ki, Boğaz və Çanaqqala boğazlarını nəzarətdə saxlamaqla ondan NATO-ya qarşı alət kimi istifadə etsin Amma Ermənistanın Moskvanın birtərəfli siyasətindən narazılığı səbəbindən Paşinyanın qərbli yanaşması və Rusiyanı Qafqazdan çıxarmaq üçün Bakı ilə Ankaranın koordinasiyası səbəbindən bu məsələdə uğur qazana bilmədi. Belə ki, Bakı Azərbaycan Respublikası ilə Naxçıvan arasında əlaqə üçün Kalininqrad modelini təklif etməklə praktiki olaraq göstərdi ki, Rusiyasız dəhliz axtarır. İndi Moskvaeyni yanlış yanaşma ilə və Ukraynadakı müharibənin çətinliklərinin təsiri altında qısamüddətli maraqları uzunmüddətli maraqlardan üstün tutaraq, NATO-nun Qafqaz və Orta Asiyada mövcudluğunun güclənməsinə gətirib çıxaran yolla gedir

Dördüncü məqam, Azərbaycan Respublikası və Ermənistanın sülh sazişi layihəsində regional kommunikasiya xətləri məsələsini çıxarmaq barədə razılığa gəldiyi bir şəraitdə, Lavrovun Ermənistanın Sivnikdən kommunikasiya xətlərinin açılmasının qarşısının alınması ilə bağlı mövqeyini tənqid etməsi, bu isə daha çox dəmir yolu əlaqəsi üç əsas səbəblə bağlıdır: 1. Rusiya Prezidenti Azərbaycan Respublikasına səfəri zamanı Elham Əliyevdən enerji və onun ötürülməsi sahəsində böyük və yeni güzəştlər, o cümlədən bu güzəştlər, Rusiyanın Azərbaycan Respublikasının neft və qaz yataqlarında daha çox iştirakı və boru kəmərləri vasitəsilə Rusiya qazının ötürülməsinin həcminin artması Azərbaycan Respublikası Qazprom adı olmadan Avropa bazarlarına satmaq,Ona görə də Lavrovun dəhliz adından istifadə etmədən kommunikasiya xətlərinin yenidən açılmasını vurğulaması Bakının verdiyi imtiyazlar qarşısındabir növ “şokoladlı minnətdarlıq”dır. 2. Ukraynadakı müharibənin və müharibə cəbhələrində vəziyyətin pisləşməsinin təsiri altında Kurskda NATO və Ukraynanın Moskvaya nüfuzu və zərbəsi nəticəsindəRusiya getdikcə regionda geosiyasi və tranzit baxımından təzyiqə məruz qalıb. Bu vəziyyətdə Şimal-Cənub dəhlizi, xüsusən də Mərkəzi Asiya və Kaspiyəndənkeçən alternativ marşrutların mövcudluğuna baxmayaraq, Bakının güzəştləri və Qərb lobbilərinin Rusiya Xarici İşlər Nazirliyindəki təsiri kimi müxtəlif faktorlar səbəbindən Moskva rəsmiləri Sivnik vasitəsilə regional nəqliyyat xətlərinin açılmasını vurğulayırlar. və lazım gəldikdə bu kommunikasiya xətlərinin NATO-nun Turani dəhlizinə çevrilməsinin qarşısını ala biləcəklərini düşünürlər . 3. Lavrov bu mövqeyi ilə Ermənistana növbəti dəfə təzyiq göstərərək Rusiyanın Paşinyanın qərb siyasətindən və İrəvan hökumətinin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə üzvlüyündən yayınma hərəkətlərindən, Rusiya sərhədçilərinin qovulması ilə paralel olaraq ABŞ və Fransa ilə əməkdaşlığı genişləndirməsindən Moskvanınnarazılığını ifadə etməyə çalışıb. Bu elə bir şəraitdə olur ki İkinci və Üçüncü Qarabağ Müharibəsi zamanı Moskvanın fəaliyyətini və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsini nəzərə alsaq, bu yanaşma İrəvanı Rusiyadan və Paşinyan hökumətinin Rusiyadan yayınmaq üçün yeni əsaslandırmalarından daha da uzaqlaşdıracaq.

Beşinci məqam, Rusiya hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Naxçıvanla birləşdirilməsində Araz dəhlizinin əhəmiyyətini yaxşı dərk edir ki, bu da İranın bu baxımdan üç onillik rolunun davamıdır. Araz dəhlizi Qafqazın hər iki tərəfində kommunikasiya xətlərini açmaqla yanaşı, həm də anqlosakson nizamının podratçısı kimi çıxış edən Bakı və Ankaradan geosiyasi intriqaların, tarixi və etnik istəklərin arxasınca getmək bəhanəsini uzaqlaşdırır. Ona görə də Rusiyanın maraqları açıq şəkildə Arazdəhlizinin dəstəklənməsindədir. Bu baxımdan, Amerika , NATO, İngiltərə və sionist rejimin Xəzərin hər iki tərəfində təsirinin artmasına səbəb olan Qafqaz və Mərkəzi Asiyadakı bəzi səhvlərinə rusların patoloji baxışı təsirli olacaq. İran və Rusiyanın Qafqazda bir çox sahələrdə ortaq maraqlarını nəzərə alaraq, Moskva hakimiyyəti Qafqazın tənliklərinə eksklüzivlik eynəyi ilə baxmaqda davam etdikləri təəssüratı yaratmamalıdır. Aras dəhlizi Qafqazda yeni nizama keçid prosesində tənlikləri dəyişdirmək üçün İran-Rusiya əməkdaşlığının böyük potensialıdır.

Altıncı məqam, Azərbaycan Respublikası və Türkiyənin hərəkətləri ilə NATO-nun Rusiyaya qarşı hərəkətləri arasında razılaşdırılmış əmək bölgüsü mövcuddur. NATO Rusiyanı Ukraynaya cəlb etməklə və Türkiyənin imkanlarından istifadə etməklə Rusiyanın Avropa sərhədlərini bağlayıb və Qara dənizdə mühasirəyə alıb. Bu məsələni başa çatdırmaq üçün Türkiyə və Azərbaycan Respublikasının üzərinə Moskvanın hərəkətlərinə daha çox nəzarət etmək üçün Rusiyanın tranzit imkanlarını Anglo-Sakson nizamının istənilən marşrutunda, yəni NATO-nun Turani dəhlizində cəmləşdirmək missiyası var. Təbiidir ki, NATO-nun uzunmüddətli nümayəndəsi kimi Türkiyə, Britaniyanın nəzarəti altında olan mason quruluşu kimi Azərbaycan Respublikası isə Qafqazda üç onillikdə baş verən siyasi, hərbi və iqtisadi hadisələrin kütləsinin göstərdiyi kimi onlarheç vaxt Moskvanın regionda uzunmüddətli güclənməsinə əsas vermirlər. Bu ikisi son illərdə Rusiyanın zəifləməsi və Qafqazdan qovulmasında ən böyük rol oynayıb necəki,indi Bakı, Qarabağda Rusiya konsulluğunun açılmasına belə razılıq vermək istəmir Ona görə də Rusiyanın istər müharibə çətiinlikləri ücbatından,, istərsə də Ermənistana nifrətə görə kommunikasiya xətlərinin açılmasını vurğulamaq məntiqi uzunmüddətli perspektivdə qüsurludur və təbii ki Rusiya üçün daha çox mənfi nəticələr verəcək.

Yeddinci məqam, NATO-nun Rusiyaya təzyiqi gücləndirmək üçün Qafqazda Gürcüstan və Azərbaycan Respublikasının hərəkatları üzərində mərkəzləşmiş Moskvaya qarşı yeni münaqişə mərkəzi yaratmağa çalışdığı bir şəraitdə Lavrovun kommunikasiya ilə bağlı qərəzli açıqlamaları Moskvanın Qafqazdakı nə qədər çaşqın olduğunu göstərir. Bəs bu cür bəyanatlar Azərbaycan Respublikası və Türkiyə üçün Qafqazda NATO-nun Turani dəhlizinin ardınca getmək üçün yeni avantüra raundu üçün və ya ən azı onların İrəvanla sülhdən və münasibətləri normallaşdırmaqdan imtina etmələri üçün stimul ola bilər. Xüsusilə ona görə ki Bakı hazırda bu regionda uşaq öldürən sionist rejimin gərginlik yaradan siyasətlərində ilk tərəfdaşdır. Tehranın Qafqazdakı qırmızı xətlərinin dəqiqliyi və İsrail rejimini və onun əlaltılarını hər an cəzalandırmaq qərarı da daxil olmaqla, müxtəlif səbəblərə görə çətin olsa da, bu baş verərsə, bu ssenaridənən çox təsirlənənin Rusiyanın olacağı təbiidir. Bu baxımdan ruslar Çinin Qafqaza kompleks yanaşmasından mesaj ala. Pekin Gürcüstanda dəmir yolu xətlərinə və avtomobil yollarına sərmayəni yartırmaqla göstərdi ki, Sincan əyalətində regionda qondarma tranzit etnik dəhlizinin formalaşmasının fəsadlarını bilərək, saxta Zəngəzur dəhlizi əvəzinə orta dəhlizin gücləndirilməsinə diqqət yetirib.

Səkkizinci məqam, 2020-ci il atəşkəs sazişinin imzalanmasından sonra İranın regionda nəqliyyat məsələləri ilə bağlı prinsipial mövqeyi aydın və dəyişməz olub. İran Qafqazda istənilən geosiyasi və sərhəd dəyişikliyinin əleyhinədir və Ali Məqamlı Rəhbərin 1401-ci il iyulun 28-də Putin və Ərdoğanla görüşdə, həm də 1403-cü il iyunun 2-də Paşinyanla görüşdə verdiyi açıqlamalar bu baxımdan aydındır. İran sərhəd dəyişikliyinə gətirib çıxaran istənilən dəhlizin əleyhinədir. Həmçinin, Tehran ölkələrin suverenliyinə hörmət şərti ilə normal regional kommunikasiya xətlərinin açılmasının əleyhinə olmasa da, hesab edir ki, Türkiyə və Azərbaycan Respublikası, Anglo-Sakson sifarişininpodratçısı kimi qondarmaTuran dünyası adlanan dünyanı yaratmaq istiqamətiindəgeosiyasi etnik intriqaları inkişaf etdirmək üçün kommunikasiya xətlərindən də sui-istifadəedəcəklər. Bu baxımdan, Tehran nöqteyi-nəzərindən İrəvanın öz suveren səlahiyyətləri çərçivəsində regionda nəqliyyat xətlərinin yenidən açılmasına mane olmaq hüququ var və 2020-ci il müddəti başa çatmış müqaviləni əsas gətirməsinin heç bir hüquqi qüvvəsi yoxdur

Müəllif: Dr. Əhməd Kazemi