Giriş: Qafqazın ürəyindəki narahatlıqlar

Cənubi Qafqazın mərkəzində, Azərbaycanın çoxəsrlik şiə kimliyinin tarixi dərinliklərə kök saldığı bir məkanda, narahatedici bir proses – şiəliyin sistemli şəkildə silinməsi cəhdləri formalaşmaqdadır. Bu fenomen təkcə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin dini kimliyini təhdid etmir, həm də ölkə vətəndaşlarının fundamental hüquqlarını pozur. Bu proses, iddialara görə, Böyük Britaniyanın “parçala və hökm sür” siyasətinin müasir təcəssümü kimi qəbul edilə bilər və regionun sabitliyinə ciddi təhlükə yaradır.

Əliyev hökumətinin “yeni dini sima” siyasəti

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan hökuməti, əsasən Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Küveyt kimi ərəb ölkələrindən maliyyə dəstəyi alan sələfi-vəhabi cərəyanlarını dəstəkləyərək, ölkənin dini simasını yenidən formalaşdırır. Bu siyasətlərə sələfiliyin sərbəst təbliğinə icazə verilməsi, şiə müqəddəs yerlərinin sələfi təbliğat mərkəzlərinə çevrilməsi və şiə simvollarının, eləcə də Azərbaycanın dini liderlərinin amansızcasına təqib edilməsi daxildir.

Bu tədbirlərin nəticəsi şiə fəalları üçün uzunmüddətli həbs cəzaları, kütləvi həbslər və milli-dini kimliyi sıxışdıran qorxu və vahimə mühitinin yaradılmasıdır. Xarici görünüşdə dünyəvi bir hökumət kimi çıxış edən rejimin, əslində dini diktatura alətinə çevrilib.

 Müstəqillikdən geosiyasi döyüş meydanına

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması və Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin bərpası, əhalisinin 85%-dən çoxu şiələrdən ibarət olan bu diyarın dini kimliyinin bərpası üçün tarixi bir fürsət yaratmışdı. Lakin Əliyev rejimi bu fürsətdən istifadə etmək əvəzinə, onu geosiyasi bir döyüş meydanına çevirdi. 2003-cü ildən hakimiyyətdə olan İlham Əliyev hökuməti, “sekulyarizm” şüarı altında, hər hansı müstəqil dini fəaliyyəti (əgər bu fəaliyyətlər şiələrə aid olsa), milli maraqlar və təhlükəsizlik üçün təhdid kimi qələmə verdi.

Maraqlıdır ki, Əliyev hökuməti İranın mədəni və dini təsirini “xarici təhdid” kimi qəbul etsə də, Azərbaycan Respublikasının qapılarını ərəb sələfi-vəhabi təbliğatçılarına geniş açmışdır. Bu ikili yanaşma təsadüfi deyil, əksinə rejimin hakimiyyətini qorumaq, Azərbaycan xalqını İrandan mədəni və dini cəhətdən ayırmaq və ölkəni anti-İran qüvvələr üçün bazaya çevirmək strategiyasının bir hissəsidir. “Ekstremizmlə mübarizə” bəhanəsi ilə şiələri sıxışdıraraq və sələfiləri dəstəkləyərək, Əliyev din amilini ərəb ölkələrindən dəstək almaq üçün bir vasitə kimi istifadə edir. Bu yanaşma təkcə Azərbaycanın şiə kimliyini zəiflətmir, həm də cəmiyyəti “hökumət tərəfindən dəstəklənən sələfilərin müqabilində sıxışdırılan şiələr” kimi kəskin bir qütbləşmə ilə üz-üzə qoyur.

Sələfi cərəyanına dəstək və onun nəticələri

Azərbaycan hökumətinin sələfiliyə dəstəyi 1990-cı illərə gedib çıxır. Post-Sovet dövründə yaranan dini boşluq Azərbaycanı məzhəb rəqabəti üçün bir mərkəzə çevirdi. Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt xeyriyyə fondları və İslam adına banklar vasitəsilə bu sahədə aparıcı rol oynadılar. Əliyev hökuməti bu maliyyə axınının qarşısını almaq əvəzinə, onu asanlaşdırdı. 1991-ci ildən bəri bu ölkələr məscidlər, dini məktəblər tikmək və sələfi kitabları nəşr etmək üçün milyonlarla dollar xərcləmişlər.

Bakıdakı Əbu Bəkr məscidi, ölkədəki ən böyük sələfi mərkəzi olaraq, bu təsirin simvoluna çevrilmişdir. 2003-cü ildə Azərbaycanda cəmi 65 sələfi məscidi var idisə, 2014-cü ilə qədər hökumətin dəstəyi ilə bu rəqəm yüzlərlə məscidə çatdı. Küveyt də “Ər-Rəhmə” kimi fondlar vasitəsilə kənd yerlərində sələfi Quran məktəbləri yaratdı, burada yoxsulluqdan əziyyət çəkən gənclər vəhabi ideologiyasının tələsinə salınır.

Bu vəziyyət Azərbaycan cəmiyyətində dərin tənqidlərə səbəb olmuşdur, çünki Əliyev rejimini sələfi ifratçı ideologiyasının ortağı kimi təqdim edir. Sələfi ideologiyası 1999-cu ildə Bakıdakı partlayışlarla əlaqələndirilsə də, Əliyev bu cərəyanı nəzarət altına almaq əvəzinə, onu öz rəqiblərini sıxışdırmaq üçün istifadə edir. Şiələr Aşura mərasimlərini keçirmək üçün icazə almalı və ciddi nəzarət altında qalmalı olduqları halda, sələfilər sərbəst şəkildə təbliğat aparır və dini mərasimlər keçirirlər. Bu ikili yanaşma milli təhlükəsizlik üçün deyil, geosiyasi məqsədlər üçün hazırlanmışdır: İranla düşmənçilik müqabilində Qərb dövlətlərinin siyasi dəstəyini və Səudiyyə Ərəbistanı kimi ərəb ölkələrinin maliyyə mənbələrini cəlb etmək əsas məqsəddir. Bu siyasətlərin nəticəsi məzhəbi ixtilafların artmasıdır; burada sələfilik “ənənəvi İslam” kimi təbliğ olunur, şiəlik isə “iranlaşdırma” və ya “iranlıların dini” olmaqda günahlandırılır.

Şiə müqəddəs yerlərinin təyinatının dəyişdirilməsi

Şiəliyin silinməsinin digər ağrılı bir tərəfi şiə dini yerlərinin təyinatının dəyişdirilməsidir. Hökumət, sələfilərlə birlikdə, şiə məscidlərini vəhabi təbliğat bazalarına çevirir. Bakıdakı Ləzgi məscidi indi sələfilərin nəzarətindədir və orada şiə mərasimlərinin keçirilməsi qadağan edilmişdir. Qobustan bölgəsindəki 14 kiçik məscid (əsasən şiə məscidləri idi) Küveytin maliyyə dəstəyi ilə sələfi məscidlərinə çevrilmişdir. Bu dəyişikliklər qanuni yolla deyil, dövlət təzyiqi ilə həyata keçirilir: şiə ruhaniləri qovulur, şiə kitabları yandırılır və yerlərinə sələfi təbliğatçıları gətirilir. 2023-cü ildəki hesabatlar göstərir ki, Azərbaycanın şimal bölgələrində ən azı 20 şiə məscidi “sələfi mədəniyyət mərkəzlərinə” çevrilmişdir, burada gənclər İslami təlimlər əvəzinə Səudiyyə fətvalarını öyrənirlər.

Bu proses Əliyev rejiminə qarşı dərin tənqidlərə yol açır: dünyəvi olduğunu iddia edən bir hökumət, əhalinin əksəriyyətinin dini kimliyinin pozulmasına necə rəvac verə bilər? Bu dəyişikliklər “dini nəzarət” üçün daha geniş bir kampaniyanın bir hissəsidir, burada hökumət məscidləri türkçü və dünyəvi təbliğat vasitəsinə çevirmişdir. Şiələr Sovetə qarşı mədəni müqavimətin simvolu idilər, indi isə Bakı hökumətinin siyasətlərinin qurbanı olurlar. Sələfilər yeni məscidlər tikdiyi halda, şiələrə hətta tarixi ziyarətgahları təmir etməyə icazə verilmir. Bu ikili yanaşma təkcə dini hüquqların pozulması deyil, həm də Azərbaycanın tarixi və dini kimliyini yenidən yazmaq və saxtalaşdırmaq cəhdidir: şiə yönümlü bir ölkəni, İngiltərə və İsrailin anti-dini siyasətlərinin və Riyad ilə Küveytin dəstəyinin siyasi “puzzle”-ında yer alan sünni yönümlü bir dövlətə çevrilmək məqsədini daşıyır.

Şiə simvollarının və dini liderlərinin sıxışdırılması

Şiə simvollarının və Azərbaycanın dini liderlərinin sıxışdırılması bu dini təmizləmə prosesinin kulminasiya nöqtəsidir. Əliyev rejimi “xəyanət”, “casusluq” və ya “ekstremizm” kimi uydurma ittihamlarla şiə fəallarını hədəf almışdır. 2023-cü ilin aprelində yüzlərlə şiə kütləvi həbslər dalğasında həbs olundu. Çoxu yerli ruhanilər olan 300-dən çox insan, o cümlədən Azərbaycanın ən görkəmli şiə alimlərindən biri olan İmam Sərdar Babayev, 2023-cü ilin sentyabrında “İran üçün casusluq etmə” ittihamı ilə 17 il həbs cəzasına məhkum edildi. 2025-ci ildə dini fəal Behruz Səmədov 15 il həbs cəzasına məhkum edildi və altı şiə qadın “dini geyimlərini müdafiə etdikləri üçün” üç ay müddətinə həbs olundu. Bu uzunmüddətli məhkumiyyətlər ədalət deyil, qisasdır: şiələr əzadarlıq məclislərini keçirdikləri üçün həbs olunur və narkotik daşımaq və ya qaçaqmalçılıq kimi uydurma ittihamlarla ittiham olunurlar.

Əliyev bu repressiyalarla diktaturasının əsl simasını göstərir. Ailəsinin korrupsiyasını – neft resurslarının talanması da daxil olmaqla – gizlətmək üçün dindən istifadə edən Əliyev, şiələri “İranın beşinci kalonu” kimi simvollaşdıraraq Qərbin dəstəyini cəlb edir. Sələfilər sərbəst fəaliyyət göstərdiyi halda, Allahşükür Paşazadə kimi şəxslər (Əliyevin “kuklası” kimi təsvir edilən) saray axundu kimi xidmətə alınır və bəzi insanlar da diqqəti yayındırmaq üçün erməni kilsələrinə hücum etməyə məcbur edilir. Bu siyasət insan hüquqları konvensiyalarının açıq şəkildə pozulmasıdır və vətəndaş cəmiyyətini məhv edir.

Nəticə: Təhlükəli gələcək və beynəlxalq cavabdehlik

Nəticədə, Əliyev hakimiyyəti altında şiəliyin ölkədən silinməsi, İngiltərə hökumətinin “parçala və hökm sür” siyasətinin mirasıdır. Bu proses təkcə Azərbaycanın şiə kimliyini təhdid etmir, həm də regionun sabitliyini riskə atır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatından “Amnesty International”a qədər beynəlxalq ictimaiyyət Əliyev rejimini cavabdeh etmək üçün təzyiq göstərməlidir. Dəyişiklik olmasa, Azərbaycan sələfi ərəb ideologiyasının regionun yerli tarixini əvəz etdiyi bir “şiələr həbsxanasına” çevrilə bilər.

 

Mehdi Seyf Təbrizi, Rusiya və Qafqaz məsələləri üzrə ekspert

Gənc Jurnalistlər Klubunun saytında təhlil və moşenqrafi linki: https://www.yjc.ir/00bmQ5