مناسبات قفقازی ترکیه

مقدمه :

قفقاز منطقه ای است کوهستانی در جنوب غربی روسیه که از غرب به دریای سیاه و آزوف، از شرق به دریای خزر، از شمال به اراضی پست کوما – مانیچ روسیه و از جنوب به ایران و از جنوب غربی به ترکیه محدود می شود. مساحت این منطقه حدود ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع است. (۱) قفقاز به عنوان منطقه ای کوهستانی، تاریخی و چهار راهی مابین شرق و غرب، اروپا و آسیا و شمال و جنوب شناخته می شود. در زمان جنگ سرد منطقه قفقاز جزء مناطق درونی، دورافتاده و فراموش شده بود. اما بعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، چهره ژئوپلتیکی منطقه کاملا تغییر یافت. بدین ترتیب بازی بزرگ جدیدی، کاملا متفاوت از گذشته در منطقه شروع شد . پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، جنگهای منطقه ای، نزاع های قومی، چالش های امنیتی و جابجایی جمعیت بطور گسترده در قفقاز(جنوبی) صورت گرفته است. عموما“ منازعات قفقاز بدون سرانجام به حالت تعلیق درآمده و هر کدام از آنها می توانند مجددا“ منشا بروز ناآرامی در آینده شوند.
به باور کارشناسان سیاسی مسائل بزرگی چون مساله قره باغ، آبخازستان، اوسیتیا جنوبی و چچن پس از فروپاشی شوروی به بحرانهای منطقه ای و در مواردی بین المللی تبدیل شد. رویدادهای مهم قفقاز، تا حدودی ایران را از دسترسی به راههای حمل و نقل و راه آهن قفقاز، دریای سیاه و روسیه محروم ساحته است. در دنیایی که از آن به عنوان عصر ارتباطات و وابستگی متقابل نام می برند، ایران نمی تواند به آن بی توجه باشد. چرا که مستقیما “ بر امنیت ملی ایران تاثیر می گذارند.
در واقع منطقه قفقاز یکی از بی ثبات ترین مناطقی است که از امپراتوری شوروی به جای مانده است. این منطقه با ذخایر غنی نفتی و منابع اقتصادی و اهمیت جغرافیایی به مرکز رقابت فشرده میان روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی و متحدان منطقه ای آنها چون ترکیه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی تبدیل شده است.
در این میان پایان جنگ سرد، فروپاشی اردوگاه کمونیسم و تشکیل کشورهای جدید در مرزهای ترکیه باعث این تصور در میان دولتمردان ترکیه شد که در قبال تحولات جاری منطقه آسیای مرکزی و قفقاز این کشور دارای نقش و موقعیت محوری می باشد. ترکیه در راستای سیاستهای غربگرایانه خود و نیز برای ایفاء نقش بازوی منطقه ای غرب، بنوعی مجری طحهای قدرتهای بیگانه از منطقه در قفقاز است که در بسیاری موارد مغاریر الزامات منافع و امنیتی ملی ایران است .

سابقه روابط :

تاریخ دقیق حضور ترکها در منطقه قفقاز را نمی توان به طور دقیق تعیین نمود. قبل از عثمانیان، اقوام متعددی تحت عنوان ترک در این مناطق حضور داشتند، مثل تیمورلنگ و ترکان سلاجقه. اما سابقه حضور ترکیه تحت عنوان عثمانی در این منطقه به قرن شانزدهم میلادی و دوران شکل گیری امپراطوری عثمانی بازمی گردد. (۲) واقعیت این است که پس از توسعه نفوذ اسلام در این مناطق، که از قرن هفتم میلادی آغاز شده بود، امپراطوری عثمانی نیز که داعیه خلافت تمامی مسلمانان جهان را داشت شروع به نفوذ در این مناطق مسلمان نشین کرد. این موضوع پس از آنکه «یاووز سلطان سلیم» مصر را تصرف کرده و عنوان خلیفه مسلمانان جهان را بر خود گذاشت، شدت گرفت. در زمان سلطان محمد فاتح، دولت عثمانی، ترکیه امروزی را به خود الحاق کرد و به این ترتیب از طریق شمال به قفقاز نفوذ کرد.(۳)
در سال ۱۵۷۸ در زمان یاووز سلطان سلیم، دولت عثمانی در جنگ چالدران ایرانیان را شکست داد و از این طریق موفق به گسترش نفوذ خود در قفقاز جنوبی شد. اهداف دولت عثمانی از نفوذ در قفقاز از بعد اقتصادی گرفتن خراج و مالیات از مردم منطقه قفقاز و از نظر سیاسی مقابله با نفوذ ایران و گسترش تشیع در قفقاز و کنترل ارمنی هایی بود که به خاطر سیاستهای نسل کشی عثمانی در این مقطع، به ایران فرار کرده بودند.
وجود اکثریت ترک زبان و مسلمان در قفقاز، زمینه را برای نفوذ عثمانی در این مناطق آسان می کرد. با آغاز جنگ جهانی اول و اضمحلال امپراطوری عثمانی نفوذ عثمانی(ترکیه امروزی) در قفقاز به پایان رسید، که این کاهش نفوذ همراه با از دست دادن شبه جزیره کریمه بود. به طوری که تزارهای روسیه حتی شمال خاک ترکیه امروزی را نیز به تصرف درآوردند.(۴) ولی با فروپاشی امپراطوری عثمانی، ترکهای جوان(طرفداران آتاتورک، بنیانگذار جمهوری ترکیه) در ترکیه به حاکمیت رسیدند و همزمان با آغاز انقلاب اکتبر در روسیه و ضعف این کشور، قوای روسیه تزاری توسط ترکهای جوان از شمال خاک ترکیه بیرون رانده شدند. ترکهای جوان به قفقاز نیز حمله کرده و بخشی از مناطقی را که در جنگهای روس و عثمانی از دست داده بودند، تا دریای سیاه تصرف کردند.در سال ۱۹۱۸ و ایجاد جمهوریهای مستقل در قفقاز ازجمله مساواتیان ، حضور ترکیه در قفقاز غیر از جمهوری آذربایجان کاهش و با تاسیس اتحاد جماهیر شوروری کاملا از بین رفت . ترکیه چه در قبل از جنگ جهانی اول در قالب عثمانی و چه پس از آن بویژه به رهبری ترکهای جوان، در قفقاز دخالت سیاسی و نظامی می کرد، تا برغم اضمحلال امپراطوری عثمانی و شکست از متفقین در جنگ جهانی اول و تاسیس جمهوری ترکیه در ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ همچنان بتواند نفوذاش را در این منطقه گسترش دهد.
از این تاریخ به بعد روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان در چارچوب روابط ترکیه با شوروی مطرح می شود. این روابط تا جنگ جهانی دوم ترکیبی از همکاری با شوروی (به خاطر اینکه ترکیه نیز مانند شوروی نوپا بود و غرب نیز از ترکیه حمایت نمی کرد) و رقابت(به خاطر علاقه برخی زمامداران ترکیه به حفظ میراث عثمانی) بوده است. بعد از جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد، ترکیه در صف مقدم بلوک غرب و پیمان ناتو در مصاف با شوروی قرار گرفت و سیاستهای آنکارا به شوروی و در نتیجه به جمهوری آذربایجان تابعی از سیاستهای غرب به این کشور بود.

در منطقه قفقاز می باشد. این موضوع از دو بعد می تواند مورد بررسی قرار گیرد: