رویداد
ناطق علی اف رئیس شرکت نفتی دولتی جمهوری آذربایجان (سوکار) اعلام کرد خط لوله باکو – تفلیس ـ جیحان ، سپتامبر آینده به بهره برداری خواهد رسید. وی گفت به احتمال زیاد اولین محموله نفت در سی ام سپتامبر ۲۰۰۵ (۸ مهر ۱۳۸۴ ) صادر خواهد شد .
بر اساس اعلام سوکار پرکردن خط لوله باکو ـ جیحان به ده میلیون بشکه نفت و دست کم پنج ماه زمان نیاز دارد . بر اساس این گزارش انتقال نفت تولیدی از میدان نفتی آذری به پایانه ساحلی سنگ چال (محل شروع خط لوله ) و پمپاژ آن به مخزن‌های این ترمینال به مدت سه هفته خواهد بود و پس از پمپاژ آن به مخزن‌ها ، پر کردن خط لوله در بخش جمهوری آذربایجان در مدت یک و نیم ماه و سپس در بخش گرجستان در مدت یک ماه و در بخش ترکیه نیز در مدت دو ماه به پایان خواهد رسید . (۱)
این در شرایطی است که پیش از این قرار بود که خط لوله باکو – جیحان در دسامبر ۲۰۰۴ به بهره برداری برسد ، اما تاخیر هشت ماهه در تامین بخشی از هزینه های طرح از سوی سازمانهای بین المللی و کندی احداث طرح در بخش ترکیه و افزایش هزینه طرح باعث به تعویق اقتادن احداث طرح باکو – جیحان شده است .
پیشینه
مساله انتقال انرژی جمهوری آذربایجان به بازارهای جهانی پس از آن که این کشور در سپتامبر ۱۹۹۴ قرارداد موسوسم به قرارداد قرن را با شرکت های غربی امضاء کرد ، هر چه بیشتر مورد توجه قرار گرفت . در این راستا سران ج. آذربایجان، گرجستان، ترکیه، ترکمنستان و قزاقستان با حضور رئیس جمهوری وقت آمریکا بیل کلینتون در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۹ در حاشیه اجلاس استانبول سازمان امنیت و همکاری اروپا قرارداد احداث خط لوله باکو ـ جیحان و ترانس خزر را امضاء کردند.خط لوله باکو ـ جیحان به طول ۱۷۶۰ کیلومتر و با ظرفیت انتقال سالانه ۵۰ میلیون تن نفت هزینه های بالغ بر ۷/۳ میلیارد دلار دارد. این خط لوله قرار است نفت ج. آذربایجان را به بندر جیحان ترکیه منتقل سازد.خط لوله ترانس خزر با عبور از کف دریای خزر و عبور از مسیر باکو ـ جیحان قرار است سالیانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را به بازارهای جهانی منتقل سازد.این طرح عملاً در سال ۲۰۰۱ به تاریخ پیوست و اکنون طرح باکو ـ تفلیس ارزروم به جای آن مطرح است .
خط لوله باکو – جیحان سهامدارانی متعدد دارد . ریاست این پروژه که از طریق یک کنسرسیوم بین‌المللى به اجرا در مى‌آید برعهده کنسرن انگلیسى ( BP ) است که ۶/۳۲% سهم دارد. دیگر سهامداران این پروژه: شرکت دولتى نفت آذربایجان (سوکار) ۲۵٪، شرکت آمریکایى اونوکال ۹/۸٪، شرکت نروژى استات اویل ۷/۸٪، شرکت ترکیه ای TPAO ۵/۶٪ ، شرکت ایتالیایى انى آگیپ ۵٪ ، شرکت فرانسوى توتال فینا الف ۵٪، شرکت‌هاى ژاپنى اتوچو ۴/۳٪ و اینپکس ۵/۲٪، شرکت دلتا هس از عربستان سعودى ۶/۲٪، هستند. (۲)
طرح باکو – جیحان بر اساس اسنادی که در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۹ امضاء شده است ، قرار بود در مارس ۲۰۰۰ احداث آن شروع شود و نهایتاً در ۳۰ ماه عملیات احداث این طرح انجام شود. اما بعلت فراهم نشدن بودجه مالی این طرح نهایتاً در سپتامبر ۲۰۰۲ در منطقه سنگچال کلنگ زنی این طرح با حضور روسای جمهوری وقت ج . آذربایجان (حیدرعلی اف ) ، گرجستان (ادوارد شواردنادزه ) و ترکیه (احمد نجدت سزر ) و وزیر انرژی ترکیه انجام شد.
کار احداث خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان در هر سه بخش آذری ، گرجی و ترکی همزمان آغاز شد. اما در بخش آذری با سرعت و در بخش ترکی با کندی به پیش می رود . البته اعتصاب های کارگران طرح در گرجستان و یا مخالفت مالکان زمین‌ها و یا طرح مسایل زیست محیطی و نیز دیر رسیدن و لوله ها اجرای طرح را تا حدودی کند کرده است . با وجود این اکتبر ۲۰۰۴ با حضور روسای جمهوری آذربایجان (الهام علی اف ) و گرجستان ( میخائیل ساآکاشویلی ) مراسم اتصال دو بخش آذری و گرجی خط لوله در نقطه مرزی آقستافا انجام شد. علی اف در این مراسم در مصاحبه مطبوعاتی خود با تأکید بر این که اجرای چنین پروژه ای بدون حمایت مالی آمریکا امکان‌پذیر نبود، ابراز امیدواری کرد رابطه دوستانه شان با کاخ سفید ادامه یابد .(۳)
دیدگاه ها و نظریات :
• ج آذربایجان :
جمهوری آذربایجان فعالترین عضو طرح باکو – جیحان بوده و مقامات این کشور همواره این طرح را بعنوان منجی اقتصادی جمهوری آذربایجان و طرحی که باعث حمایت کشورهای غربی از باکو در مناقشه قره باغ خواهد شد ، مطرح ساخته اند. حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در نوامبر ۱۹۹۹ در استانبول ، طی امضای قرارداد احداث طرح باکو ـ جیحان به عنوان یک قرارداد تاریخی نام برد . اما برخی از محافل سیاسی در جمهوری آذربایجان چنین نظری ندارند . چنانچه ماییس گلالی اف رئیس گروه نظارت بر خطوط لوله آذربایجان _ گرجستان _ ترکیه چنین نمی اندیشد. ماییس گلالی اف اظهار می کند که قبل از تعیین مسیر طرح باید تلاش می¬شد راهی سودآور برای اقتصاد جمهوری آذربایجان انتخاب گردد. لیکن جامعه آذربایجان به خواب رفته، اینک نیز در خواب است. از نظر او، این مسیر طبق منافع ملی آمریکا تعیین می شود. او می گوید که اینک بیان نادرستی مسیر، کاری بیهوده است. زیرا مسیر تعیین شده است و ملت نمی¬تواند جلوی آن را بگیرد. این مسیر سودی برای سیاست خارجی و داخلی جمهوری آذربایجان ندارد. (۴)
البته اینکه باکو با احداث این طرح و با توجه به افزایش قیمت جهانی نفت ، درآمد قابل توجهی بدست خواهد آورد ، نمی توان نادیده گرفت چنانچه بانک جهانى براین باور است که در طول ۲۰ سال پس از تکمیل خط لوله مزبور و آغاز استخراج نفت از منابع دریایى در آب هاى ج . آذربایجان، این کشور به درآمدى حدود ۲۹ میلیارد دلار خواهد رسید. اما مساله مهم این است که اگر جمهوری آذربایجان از مسیرهای اقتصادی این نفت را حمل می کرد ، زودتر به این درآمد و حتی بیشتر به آن می رسید .
• گرجستان
ادوارد شواردنادزه رئیس جمهوری گرجستان که در ۲۳ نوامبر ۲۰۰۳ قربانی انقلاب مخملی از نوع امریکایی آن شد ، از جمله کسانی بود که با علاقه زیاد دوش به دوش بیل کلینتون رئیس جمهوری وقت امریکا در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۹ در استانبول اسناد احداث خط لوله باکو – جیحان را امضاء کرد و همواره از آن بعنوان حلال تمامی مشکلات گرجستان عنوان می کرد .
اما میخائیل ساآکاشویلی رهبر جوان و جدید گرجسیتان در جدیدترین موضع گیری خود که ۲۰ سپتامبر سال ۲۰۰۴ در مراسم اتصال دو بخش گرجی و آذری خط لوله باکو – جیحان در نقطه مرزی آقستافا عنوان کرد ، گفت گرجستان ، این خط لوله را منجی تمامی مشکلات اش نمی داند و فقط معتقد است که این خط لوله می‌تواند بخشی از مشکلات گرجستان را حل کند.(۵) طی دو سه سال اخیر گرجستان به بهانه مختلف توانسته است امتیازات قابل توجهی از باکو در خصوص این طرح بگیرد که از جمله به کرسی نشاندن موضع خود در مورد مبلغ ترانزیت نفت بوده است .
• ترکیه :
ترکیه از جمله کشورهایی است که حتی حاضر نیست تنها به عبور خط لوله باکو – جیحان از خاک خود راضی شود . بلکه ترکیه ای که انرژی فسیلی ندارد ، تلاش می کند با استفاد از ضعف های ایران و با حمایت آمریکا ، خود را به چهار راه ذخیره و سپس انتقال انرژی به بازارهای اروپای غربی تبدیل کند و از همین روست که ترکیه با ایران و با روسیه خط لوله انتقال گاز دارد . با جمهوری آذربایجان می خواهد از طریق خط لوله باکو – ارضروم ، گاز حوزه شاهدنیز را دریافت کند . در خصوص نفت نیز نه تنها از نفت روسیه از طریق بلغارستان بهره مند است . بلکه از دو خط موازی کرکوک عراق به یومورتالیک نیز بهره مند است . در این میان نیز با حمایت امریکا بدنیال دریافت نفت جمهوری آذربایجان از طریق خط لوله باکو – جیحان است . این اقدام نه تنها برای ترکیه ، کسری انرژی اش را جبران می کند و درآمد ترانزیتی بالایی دارد ، بلکه با ذخیره سازی‌های دراز مدت ، خود ترکیه در آینده بعنوان انتقال دهنده انرژی شناخته می شود . ذکی چاکان و جمهور ارسومر وزیران سابق انرژی ترکیه همواره از خط لوله باکو – جیحان بعنوان عامل پیوند راهبردی جمهوری آذربایجان ، گرجستان و ترکیه نام برده اند.
• آمریکا
آمریکا سیاست تسلط بر منابع انرژی و مسیرهای انتقال انرژی حوزه خزر را دنبال می کند . بر اساس برخی از آمارهای واقع بینانه شش حوزه مهم نفتی در “خزر” وجود دارد که در مجموع سی تا پنجاه میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده در آن موجود است. هر چند که ذخایر احتمالی را تا دویست میلیارد بشکه تخمین می‌زنند, ولی به هرحال ذخیره پنجاه میلیارد بشکه‌ای “خزر” در مقایسه با ذخایر “خلیج‌فارس” قابل مقایسه نیست, اما در مقایسه با دخایر نفت “دریای شمال” در اروپا و ذخایر نفتی خود آمریکا رقم قابل توجهی است. البته آمریکایی‌ها از “خزر” تلقی یک منبع عظیم نفتی را ندارند ، ولی بعنوان یک جایگزین مهم و موثر آنرا منظور میکنند.آمریکا” به این موضوع همیشه فکر می‌کند که در مساله تامین انرژی, منابع متنوعی را در اختیار داشته باشد, تا اگر یکی از مراکز تولید ناامن شد, از دیگر منابع بتواند نیازهای خود را برطرف کند.از اینرو نیز است که در کنار اغراض سیاسی ، خط لوله باکو – جیحان مورد توجه امریکا قرار گرفته است . در این راستا اسپنسر آبراهام، وزیر انرژى آمریکا سال ۲۰۰۲ و در هنگام کلنگ زنی اجرایى پروژه باکو – جیحان در منطقه سنگچال باکو گفته بود که این پروژه یکى از مهم ترین پروژه هاى انرژى از دیدگاه دولت آمریکا همچنین براى این منطقه از جهان است». مت بریز نماینده رئیس جمهوری سابق آمریکا در شورای امنیت ملی این کشور تحقق خط لوله نفتی موسوم به باکو- تفلیس – جیحان را پاسخگوی منافع امریکا درحوزه دریای خزر و قفقاز جنوبی نامیده وگفته است : روسیه توانایی مقابله با اجرای این طرح را ندارد و خط لوله مذکور ساخته خواهد شد. باید گفت از نظر امریکایی ها با بهره برداری از خط لوله باکو – جیحان سیاست همه چیز بدون ایران در حوزه انرژی خزر تحقق پیدا می کند .
• قزاقستان :
قزاقستان را باید عضو پیشمان شده خط لوله باکو – جیحان عنوان کرد . آستانه در سال ۱۹۹۹ نیز اسناد احداث خط لوله باکو – جیحان را امضا ء کرد ، اما پس از افتتاح خط لوله انتقال نفت تنگیز نووروسیسک در سال ۲۰۰۱ دولت قزاقستان با علم به غیر اقتصادی بودن طرح باکو – جیحان و برغم فشارهای امریکا حاضر به شرکت در این طرح نیست .در واقع یکی از دلایل عدم تمایل قزاقستان برای مشارکت در طرح باکو – جیحان همین خط لوله تنگیز – نووروسیسک است . نفت خام پس از طی مسیر یادشده توسط کشتیهای نفتکش از بندر نوووروسیسک حمل و پس از عبور از دریای سیاه بویژه به بازارهای حوزه مدیترانه عرضه می شود. برای مشارکت قزاقستان در طرح باکو – جیحان باید از کف دریای خزر خط لوله ایجاد شود ، که آستانه مخالف آن است . چنانچه کایرگلدی کابیلدین، مدیراجرائی شرکت ملی گاز قزاقستان موسوم به” کاز مونای گاز“ اعلام کرده است که این کشور تا تعیین نهائی رژیم حقوقی دریای مازندران هیچ مطالعه و تحقیقی را درباره احداث خط لوله از بستر این دریا انجام نمی دهد۰وی تصریح کرد: تا زمانیکه مشکل رژیم حقوقی دریای مازندران پابرجاست قزاقستان درصدد مشارکت در طرح انتقال نفت از بندر، اکتائو، به بندر باکو نیز برنخواهد آمد۰کابیلدین گفت : طرح پیشنهادی برای انتقال نفت از اکتائو به باکو با مسائل مختلف سیاسی، فنی و زیست محیطی در منطقه ارتباط دارد۰ (۶) اظهارات این مقام قزاقستانی درحالی است که امریکا به عنوان طراح وحامی اصلی طرح باکو، تفلیس، جیحان بارها از قزاقستان خواسته است تا دراین طرح مشارکت داشته و طرح مذکور به «اکتائو، باکو، تفلیس، جیحان» تغییر نام دهد.
• روسیه
یکی از ویژگی های خط لوله باکو – جیحان علاوه بر ضد ایرانی بودن ، ضد روسی بودن این طرح است . امریکا از این طریق در تلاش است تا روسیه را از مشارکت در طرحهای انرژی منطقه دور سازد . برهمین اساس نیز روسها علناً مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده اند . ایگور یوسف اف وزیر انرژی روسیه با تاکید بر غیر اقتصادی بودن طرح باکو – جیحان گفت : اینطرح موقعیت برتر روسیه در انتقال انرژی حوزه خزر به بازارهای جهانی را بخطر می اندازد .
با وجود این روسیه تلاش کرده است که با عقد قراردادهای بلندت مدت با قزاقستان در خصوص انرژی و از جمله احداث خط لوله باکو – نووروسیسک ، مانع مشارکت آستانه در طرح باکو – جیحان شود . در عین حال روسیه در سال ۲۰۰۳ برای بی اثر کردن طرح باکو – جیحان یک قرارداد ۲۵ ساله در زمینه انرژی با گرجستان نیز امضاء کرد که همین موضوع یکی از دلایل انقلاب مخملی امریکا علیه شواردنادزه بود . بر همین اساس نیز جمهوری آذربایجان اعلام کرده است که باوجود مخالفت روسیه ، خط لوله نفتی باکو- تفلیس – جیحان ساخته خواهدشد.
علی اسداف دستیار مسائل اقتصادی رئیس جمهوری سابق آذربایجان درواکنش به اقدام روسیه به بررسی مسئله ممنوعیت مشارکت شرکتهای روسی درطرح باکو – تفلیس – جیحان ، آن را نشاندهنده مشی سیاست خارجی مسکو دانست و گفت : بودن یانبودن شرکتهای روسی در اجرای طرح خط لوله باکو- تفلیس – جیحان ، هیچ تاثیری در روند احداث این خط لوله نفتی نخواهد داشت. ویکتورکالیوژنی نماینده ویژه سابق رئیس جمهوری روسیه در امور دریای خزر با جانبداری ازاقدام دوما به بررسی ممنوعیت مشارکت شرکتهای روسی دراجرای طرح خط لوله نفتی باکو- تفلیس – جیحان ، این طرح را مغایر با منافع و مصالح مسکوتوصیف کردهاست .
• ایران
به جرات می توان گفت ، خط لوله باکو – جیحان با هدف ضربه زدن به جایگاه ایران در حوزه قفقاز طراحی شده است . به اذعان کارشناسان غربی ، ایران کوتاه ترین ، امن ترین ، اقتصادی ترین و باصرفه ترین مسیر برای انتقال انرژی حوزه خزر است . مقامات امریکایی آشکارا از تحرکات ایران در زمینه انرژی در حوزه خزر ابراز نگرانی کرده اند .در این راستا استیون مان نمانیده امریکا در امور خزر و رئیس امریکایی گروه مینسک خرداد ماه ۸۳ تاکید کردند که امریکا از موفقیت خط ارتباطی نفتی ایران با اتحادیه اروپا نگران است . وی کشورهای حاشیه خزر راکه با ایران همکاری نفتی دارند ، به تحریم اقتصادی تهدید کرد . وی با اعلام اینکه شرکت گازپروم نقش اصلی را در پروژه خط ارتباطی نفتی بین ایران و اتحادیه اروپا بر عهده دارد ، خواهان عدم همکاری گرجستان با این شرکت شد . وی گفت کشورهایی مثل قراقستان بجای اینکه نفت خود را از ایران صادر کنند ، باید از خط لوله باکو – جیحان استفاده کنند وگرنه احتمال تحریم وجود خواهد داشت . دولت قزاقستان به همراه شرکت نفت توتال فرانسه در حال بررسی امکان سنجی احداث خط لوله نفت برای انتقال نفت قزاقستان به ایران و سپس به خلیج فارس هستند و این پروژه از طرف فرانسه نیز حمایت می‌شود. (۷) این در شرایطی است که روش سوآپ مسیر اقتصادی ، برای انتقال نفت حوزه خزر است . بر اساس این روش ایران می تواند یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت در روز دریافت و در استانهای شمالی مصرف و معادل آن را از خلیج فارس به بازارهای جهانی منتقل کند .
ارزیابی :
آنچه مسلم است اینکه خط لوله باکو ـ جیحان که بیشتر در چارچوب اغراض سیاسی امریکا و در چارچوب سیاست « همه چیز بدون ایران » طراحی شده است » در بدبینانه ترین حالت تا سال ۲۰۰۶ به بهره برداری خواهد رسید. اگر چه بهره برداری از این خط لوله بنوعی حاکی از پیشرفت سیاستهای امریکا در زمینه انرژی در خزر است ، اما این بدان معنا نیست که جایگاه استراتژیک ایران در زمینه انتقال انرژی حوزه خزر از بین رفته است . موفقیت های ایران در انتقال نفت قزاقستان و ترکمنستان از طریق روش سوآپ یا مبادله نشاندهنده این موضوع است . این در شرایطی است که از خط لوله باکو – جیحان از همان ابتدا طرح بعنوان طرحی یاد می شد که دارای مشکلات متعدد مالی ، امنیتی ، زیست محیطی و فنی است . در حالی که در ابتدا هزینه های این طرح ۴/۲ میلیارد دلار عنوان می شد ، این طرح با ساخت شصت درصد اش ، بیش از سه میلیارد دلار هزینه داشته است . البته امریکایی ها قبل از امضای اسناد نهایی طرح باکو – جیحان نیز سعی دارند که مساله مالی این طرح را رد بکنند . بعنوان نمونه “مورنینگ استار” نماینده ویژه رییس جمهور سابق آمریکا در منطقه “خزر”, در سال ۱۹۹۸ در پاسخ به جریانی که خط لوله را اقتصادی نمی‌داند طی مصاحبه با “پترولیوم اکونومیست” گفته است: یک شرکت ترک پذیرفته است که احداث خط لوله را با مبلغ ۷/۱ میلیارد دلار انجام دهد. با وجود این امریکا در خصوص طرح باکو – جیحان انگیزه های قوی سیاسی را دنبال می کند. حتی برخی از کارشناسان معتقدند واشنگتن حاضر بود برای دور نگه داشتن ایران و روسیه از انتقال انرژی ، تمامی هزینه های این طرح را بدهد، گو اینکه می خواهد برای سناریوی سیاسی هزینه کند . با وجود این با تحرکات امریکا تعدادی از شرکت ها در این طرح مشارکت کردند و حتی برخی از نهادهای مالی بین المللی برغم مخالفتهای اولیه خود و تحت فشار امریکا به این طرح وام اختصاص دادند که از جمله بانک جهانى۲۵۰ میلیون دلار وام را براى کمک به احداث خط لوله نفت باکو- تفلیس- جیهان اختصاص داد که با استقبال زیاد شرکت هاى نفتى و انتقاد شدید سازمان هاى غیردولتى فعال در امر محیط زیست روبه رو شد .
خط لوله‌‌ای که از “باکو” به “جیحان” می‌رود ولو اینکه از سپتامبر ۲۰۰۵ فعالیت خود را آغاز کند ، با مخاطرات بسیاری مواجه است. چرا که از “منطقه کردستان ترکیه” می‌گذرد. گروه هاى طرفدار محیط زیست معتقدند که برخى فعالان در «حزب کارگران کردستان ترکیه» مسئله آتش بس یک جانبه کنونى را به فراموشى سپرده و یادآور شده اند که یکى از هدف هاى آنها در آینده ممکن است خط لوله مزبور باشد. البته پ ک ک حتی در این خصوص بیانیه هایی را بیش از این منتشر کرده است . مؤسسه تحقیقاتی استرانفورد آمریکا با انتشار گزارشی در آذرماه ۷۸ از سازمان پ.ک.ک به عنوان مانعی مهم در تامین امنیت خطوط لوله باکو ـ جیحان نام برده است. از جمله دیگر مشکلات امنیتی خط لوله باکو ـ جیحان عبور آن از مناطق ناامن گرجستان از جمله آجاریا و نزدیکی آن به منطقه جدایی طلب آبخازیاست. بی شک با توجه به تشدید درگیریها در منطقه آبخازیا و نیز وجود گرایشات مرکز گریز در آجاریا که بویژه در پس از انقلاب مخملی گرجستان در نوامبر ۲۰۰۳ برای مدتی اوج گرفت ، هیچ تضمینی برای امنیت این خط لوله در گرجستان نیست. در عین حال عبور خط لوله باکو ـ جیحان از مناطق جاواختی گرجستان یک ریسک تلقی می شود. چرا که این منطقه اکثرا ارمنی نشین بوده و نسبت به دولت مرکزی گرجستان معترض هستند. پایگاه آخالکالاکی روسیه نیز در این منطقه مستقر است . در چنین شرایطی کشورهای غربی بویژه آمریکا و نیز کشورهای ذینفع در طرح باکو ـ جیحان ظاهرا برای حل مشکلات امنیتی این طرح ها و مجاب کردن شرکتهای مالی ـ نفتی به سرمایه گذاری در خط باکو ـ جیحان راهکار ایجاد نیروهای چند ملیتی حافظ امنیت خطوط را مطرح کرده اند که هدف آن زمینه سازی برای حضور بیشتر ناتو و آمریکا در منطقه قفقاز بود. چنانچه در مورخه ۱۵/۱۱/۷۹ ترکیه از ناتو خواست، تامین امنیت خط لوله نفتی باکو ـ جیحان را به عهده بگیرد. ترکیه به همین منظور پیشنهاد کرده است نیروهای واکنش سریع ناتو در استانبول مستقر شوند تا بدین ترتیب بتوانند در تهدیدات احتمالی علیه خط لوله قفقاز و آسیای مرکزی سریعا دخالت کنند. در سال ۲۰۰۲ نیز ترکیه ، جمهور یآذربایجان و گرجستان پیمان امنیتی موسوم به پیمان ترابوزان را امضاء کردند . با وجود این در حالیکه تنها چند ماه به بهره برداری از طرج انتقال نفت باکو ـ نفلیس جیحان باقی مانده است ، هنوز هیچ برنامه مشخصی برای تامین امنیت این طرح وجود ندارد و تنها گاه محافل آذری ارمنستان را برنامه ریزی برای عملیات خرابکارانه در این طرح متهم میکنند و یا محافل گرجی مدعی می شوند که در وزارت کشور روسیه بخش ویژه ای برای خرابکاری روی طرح باکو ـ جیحان کار می کند .
یکی از مشکلات عمده در طرح باکو – جیحان که بویژه در دو سال اخیر بسیار نیز سرو صدا در گرجستان ایجاد کرد ، مسایل زیست محیطی این طرح بود . در اجلاس زمین که در سال ۲۰۰۱ در افریقای جنوبی برگزار شد ، گروههای مدافع محیط زیست به مخاطرات زیست محیطی طرح باکو – جیحان اشاره کردند . بر اساس تحقیقی که به سفارش وزارت محیط زیست گرجستان توسط کارشناسان هلندی و فرانسوی صورت گرفته است، خط لوله باکو – جیحان تنها در گرجستان دارای ۳۲ مورد آثار زیست محیطی است . فاجعه ترین شکل عبور خط لوله از منطقه دارای آب معدنی و توریستی بورژومی است . در سال ۲۰۰۴ باکو درپی اعتراض دولت گرجستان و مجامـع زیست محیطی به مسیر پرمخاطره وغیراقتصادی خط لوله نفتی باکو- تفلیس – جیحان مجری و پیمانکاراین طرح به تغییر مسیرآن تن داد. وزیر محیط زیست ومنابع طبیعی گرجستان پـس ازاینگفتگوها اعلام کرد: که خط لوله باکـو – جیحان از دره بورجومی همچـنیـن منـطقـه مخازن آب شیرین کتسیا تاواتس کوری عبـور نخواهد کرد. براساس این توافق , مسیر خط لوله مـذکـور طولانی ترشده و هزینه آن بیش ازپیش افزایش خواهد یافت. اما این تغییر مسیر در عمل انجام نشد ، چرا که تعیین مسیر جدید این خط لوله نفتی اجـرای آن را حدود دو سال به تاخیر می انداخت . در نتیجه اعتراضهای گروه محیط زیست در گرجستان علیه طرح باکو ـ جیحان ادامه دارد . بی شک با روی دادن احتمالی فاجعه زیست محیطی در بورژومی پس از آغاز فعالیت طرح باکو ـ جیحان دامنه اعتراضات بشدت افزایش خواهد یافت .
مسایل زیست محیطی طرح باکو – جیحان پس از اعطاء وام از سوی بانک جهانی به طرح باکو – جیحان هر چه بیشتر مطرح شده است . گروهى متشکل از چهار سازمان غیردولتى مدافع محیط زیست، اخیراً پرونده اى را تهیه کرده اند که در آن به ۱۷۳ مورد تخلف از مقررات وضع شده بانک جهانى در زمینه اعطاى وام هاى آن، اشاره شده است. یکى از این شکایت ها این است که در صورت احداث خط لوله احتمالی در خزر برای تامین نفت خط لوله باکو – جیحان ، نسل ماهى هاى استروژن خاویارى دریاى خزر که هم اکنون نیز در خطر قرار دارد، بیشتر در معرض مخاطره قرار می گیرد. نکته دیگر آن که سرزمین هایى که این خط لوله ازآن عبور مى کند و متعلق به افراد در کشورهاى مختلف منطقه است، بدون پرداخت خسارت کافى به آنها به تصرف در مى آید. علاوه براین، بخش انتهایى این خط لوله ازمنطقه اى زلزله خیز در ترکیه عبور مى کند. اگر عمر این خط لوله ۴۰ سال باشد، نظر گروه برآن است که در طى این ۴۰ سال یک زلزله با قدرت زیاد آن را تهدید خواهد کرد.
باید گفت بازار مورد نظر برای نفت حوزه باکو – جیحان ، حوزه “مدیترانه” است . در حالی که حوزه “مدیترانه” احتیاجات خود را براحتی از نفت “خلیج‌فارس” تامین می‌کند و نیازی به نفت “خزر” ندارد. پیش‌بینی ذخایر موجود در “خلیج‌فارس” و “خاورمیانه”, مدت زمان ۴۰ سال را مطرح می‌کند. در چنین شرایطی تردیدهایی در مورد اقتصادی بودن طرح باکو – جیحان است . از سوی دیگر مشکل کمی نفت جمهوری آذربایجان برای اقتصادی کردن طرح باکو – جیحان همواره وجود دارد . رییس شرکت ملی نفت جمهوری آذربایجان مدعی شده است خط لوله‌‌ای برای صدور نفت از قزاقستان به بازارهای جهانی از زیر بستر دریای خزر احداث می شود۰ ناطق علی اف رییس شرکت ملی نفت جمهوری آذربایجان گفته است این خط لوله، نفت را از بندر اکتائو در قزاقستان به بندر دیبندی در جمهوری آذربایجان منتقل می کند که در آنجا این خط لوله به خط لوله باکو، تفلیس، جیحان متصل می‌شود تا نفت را به سواحل مدیترانه در ترکیه صادر کند۰ این در شرایطی است که چنانچه پیش از این نیز اشاره شد ، قزاقستان بدلایل مختلف حاضر به مشارکت در طرح باکو – جیحان برغم امضای اسناد احداث آن در سال ۱۹۹۹ نیست . حال آنکه به اذعان کارشناسان غربی باکو – جیحان بدون نفت قزاقستان اقتصادی نخواهد بود . در این راستا جمهوری آذربایجان با ناامید شدن از احداث حط لوله در بستر دریای خزر تلاش دارد که بر تعداد کشتی های نفت کش خود در این دریا بیفزاید ، تا از اینطریق نفت از قزاقستان ، ترکمنستان و حتی روسیه بگیرد و به خط لوله باکو – جیحان تزریق کند .جمهوری آذربایجان احتمال دارد پس از بهره برداری از خط لوله باکو ـ جیحان انتقال نفت از مسیر باکو ـ نووروسیسک ( مسیر شمال ) را متوقف کند که بی شک با ناخرسندی روسیه و اقدامات تنبیهی این کشور همراه خواهد بود .
از جمله مشکلات طرح باکو ـ جیحان ، مشکلات فنی آن است . طول زیاد طرح باکو ـ جیحان ، عبور آن از مناطق کوهستانی و زلزله خیز ، مشکلات فنی زیادی ایجاد کرده است . بطوریکه مساله پمپاژنفت در این مسیر طولانی یکی از مشکلات اساسی می باشد . در این میان ایستگاه‌های پیش بینی شده پمپاژ در طول مسیر بسیار کم می باشد. هزینه های نگه‌داری این پمپاژها نیز بسیار خواهد بود .
آنچه مسلم است اینکه خط لوله باکو – جیحان در نهایت در بدترین شرایط و با در نظر گرفتن قیمت کنونی نفت ، در اواخر سال ۲۰۰۵ به بهره برداری می رسد . اما بهره برداری از این طرح با این همه هزینه ای که داشته و مشکلات بظاهر تمام نشدنی که دارد ، امتیاز خاصی برای جمهوری آذربایجان محسوب نمی شود . مشکلات این طرح از لحاظ زیست محیطی ، مالی ، امنیت و فنی بقدری بوده که بنوشته روزنامه اخو چاپ باکو ، ۶۷ نهاد غیر دولتی دراروپا و امریکا صریحاً مخالفت خود را با طرح باکو ـ جیحان اعلام کرده اند .(۸) حتی مردم عادی نیز در جمهوری آذربایجان بر این نکته واقفند که اگر باکو اسیر طرحهای سیاسی غربی‌ها بویژه آمریکا برای انتقال انرژی نمی شد ، اکنون سالها بود که جمهوری آذربایجان با انتقال نفت خود از مسیرهای کوتاه ، ارزان و بصرفه از در آمدهای نفتی استفاده می کردند .
با آغاز بهره برداری از طرح باکو ـ جیحان نیز آمریکا خواد کوشید از این طرح جهت افزایش حضور نظامی خور در قفقاز استفاده کند . در نتیجه امکان دارد ، با نزدیک شدن به موعد بهره برداری از طرح باکو – جیحان ، امریکا به بهانه تامین امنیت این طرح مساله استقرار نیروهای واکنش سریع در جمهوری آذربایجان و گرجستان را افزایش دهد
در هر حال باید گفت با توجه به طرحهای کنونی و نیز با توجه به طرحهای انتقال انرژی حوزه خزر به بازارهای جهانی ، دیگر نباید نگران ایجاد مسیرهای جدید امریکایی انتقال نفت بود ، چه اینکه اساساً ذخایر انرژی منطقه دیگر آنقدر نیستند ، که نیاز به خطوط جدیدی باشد . در این میان بنظر می رسد با بهره برداری از خط لوله باکو ـ جیحان و تاثیر نسبی آن بر قیمت نفت در جهان ، آمریکا با شدت بیشتری مساله احداث خط لوله انتقال گاز باکو ـ نفلیس ـ ارضروم را ادامه خاهد داد .
پی‌نوشت‌ها :
۱) واحد مرکزی خبر ، برنامه انتقال نفت از خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیحان ، ۱۴/۱۱/۸۳
۲) http://www.caspiandevelopmentandexport.com/ASP/BTC.asp
۳) یک شعار در یک بطری ، روزنامه ایران ، ۱۰/۷/۸۱)
۴) نشریه نبض ، چاپ باکو ، ۱۴/۱۰/۸۲
۵) خبرگزاری پرایم نیوز گرجستان ، ۲۰سپتامبر ۲۰۰۴
۶ ) http://www.caspianstudies.com/
۷) خبرگزاری فارس ،آمریکا با احداث خط لوله نفت «ایران- قزاقستان» به شدت مخالف است . ۱۷/۳/۸۳
۸) روزنامه اخو ، چاپ باکو ، ۱۲/۴/۸۱
پیام بگذارید