مناسبات ترکیه و جمهوری آذربایجان طی سالهای پس از فروپاشی شوروی از آن به عنوان روابط راهبردی نام برده می شد ، طی هفته های اخیر دچار تنش شده است. علت این موضوع نیز علنی شدن رویکرد واقعی ترکیه در قبال ارمنستان است. ترکیه که بر سر مسایل تاریخی از جمله مساله کشتار ۱۹۱۵ ارامنه با ارمنستان اختلاف دارد، طی سالهای گذشته مدعی شده است که بخاطر حمایت از ج. آذربایجان در مناقشه قره باغ، با ارمنستان روابط برقرار نکرده و از این طریق امتیازات فراوانی از باکو بویژه در حوزه انرژی اخذ کرده است . اما اکنون در شرایطی که ج. آذربایجان در موقعیت مناسبی در مذاکرات قره باغ قرار دارد ، آنکارا گامهای جدی برای عادی سازی مناسبات با ارمنستان برداشته است . طبیعی است که چنین اقدامی خشم گسترده مقامات و احزاب ج. آذربایجان را بدنبال داشته باشد. اگر چه مقامات ترکیه در موضع گیریهای خود همچنان اعلام می کنند که این کشور تاقبل از حل مساله قره باغ مرز خود با ارمنستان را باز نخواهند کرد، اما واقغیت این است که چنانچه برخی از مطبوعات آنکارا فاش ساخته اند، ترکیه و ارمنستان سالهاست که مذاکرات محرمانه می کنند و بخشی از مرز دو کشور به صورت غیر رسمی بازاست و سالانه پانصد میلیون دلار تجارت میان دو کشور انجام می شود و اکنون دو کشور بدنبال علنی کردن مناسبات خود و بازگشایی رسمی مرز هستند . از اینرو نیز طی دو هفته اخیر بسیاری از مقامات و نمایندگان مجلس جمهوری آذربایجان به انتقاد از ترکیه پرداخته اند . چنانچه “الحان پالوخوف” سخنگوی وزارت امور خارجه آذربایجان اعلام کرده است که گشایش مرز ترکیه-ارمنستان تنش ها را در منطقه افزایش داده و هم از نظر استراتژیکی و هم از نظر تاکتیکی گامی نادرست است.سخنگوی وزارت امور خارجه آذربایجان اعلام کرد: موضع اصلی ما این است که سیاست خارجی شفافی را اجرا کنیم، مسئله قره باغ بزرگترین اولویت در سیاست خارجی ماست. رئیس جمهوری و وزیر امورخارجه ج. آذربایجان نیز در اعتراض به این رویکرد ترکیه از شرکت در نشست ائتلاف تمدنها در استانبول خودداری کردند و پس از آن نیز دیداری در سطوح عالی میان دو کشور صورت نگرفته است. ضیافت عسگراف معاون اول رئیس مجلس ملی ج.آذربایجان گفته است: رئیس جمهور ترکیه در سفر چندی پیش خود درجمع نمایندگان مجلس ج. آذربایجان اظهار داشت: تازمانی که ارمنستان از تلاش خود برای شناسایی کشتار ارامنه دست برندارد و مناقشه قره باغ ، به نفع باکو حل نشود، مرزهای ترکیه وارمنستان همچنان بسته باقی خواهد ماند. وی افزود:حال باید ازدولتمردان ترک این سوال اساسی را پرسید که کدامیک از این شروط اساسی تحقق پیدا کرده که می خواهید به بازگشایی مرزهایتان به روی ارمنی ها اقدام کنید؟ با وجود این شهرداری باکو نیز برغم درخواست های مختلف، از صدور مجوز برای برگزاری تظاهرات در مقابل سفارت ترکیه در باکو خودداری کرده است.
واقعیت این است که ترکیه به دلیل ملاحظات خود در روابط با اروپا و امریکا، تضعیف نقش روسیه در قفقاز، منافع اقتصادی و مسکوت کذاشتن مساله شناسایی کشتار ارامنه بدنبال عادی سازی مناسبات با ارمنستان است.رویکرد آنکارا در قبال اعتراضات محافل ج.آذربایجان نیزتلاش برای انحراف افکارعمومی از اصل موضوع و نیز توجیه مناسبات با ارمنستان است. یکی از توجیهاتی که برخی از محافل ترکیه گرا مطرح می کنند این است که بازگشایی مرز ترکیه و ارمنستان منجر به نفوذ آنکارا در ارمنستان شده و در نهایت به نفع باکو خواهد بود؟ در برابر این دیدگاه خوشبیانه محافل ترکیه، چندین سوال در افکار عمومی ج. آذربایجان مطرح است. از جمله اینکه اگر چنین روندی بنفع ج. آذربایجان است چرا ترکیه زودتر به آن اقدام نکرده و سالها با ارتباط دادن موضوع قره باغ به اختلافات خود با ارمنستان از باکو امتیازگیری کرده است ؟ چرا ارمنستان به این شدت و بدون پیش شرط از عادی سازی مناسبات با ترکیه استقبال می کند؟ آیا ارامنه از نفوذ احتمالی ترکیه در ارمنستان در صورت بازگشایی مرز دو کشورخبر ندارند ؟ واقعیت این است که روند عادی سازی مناسبات آنکارا و ایروان همسو با خواست غرب پیش می رود و در نتیجه بازیگران فرامنطقه ای نظیر امریکا تا آنجا با روابط دو کشور موافق هستند که به منافع آنها کمک کند نه به تغییر معادلات منطقه به نفع باکو. نکته قابل تامل اینکه ارمنستان که تاکنون رسما و باصطلاح ازسوی ترکیه تحریم شده بود،طی یک دهه گذشته هیچ تغییری در مواضع خود در مناقشه قره باغ نداده و طبیعی است که بازگشایی مرز ترکیه و ارمنستان باعث تقویت مواضع ایروان خواهد شد. در واقع این روند بر خلاف ادعای ترک گرایان نه در کوتاه مدت و نه در دراز مدت به نفع ج. آذربایجان نخواهد بود و از اینرو نیز” الحان پالوخوف”سخنگوی وزارت امور خارجه این کشور به صراحت اعلام کرده است که گشایش مرز ترکیه-ارمنستان هم از نظر استراتژیکی و هم از نظرتاکتیکی گامی نادرست است.
در این میان بدنبال اعتراضات گسترده مردمی در ج. آذربایجان، ترکیه ترفند جدیدی برای بازگشایی مرز با ارمنستان و انحراف افکار عمومی از این موضوع در پیش گرفته است. مقامات ترکیه از ارمنستان خواسته اند که بازگشایی مرز دو کشور با آزادی پنج شهرستان از هفت شهرستان اشغالی ج. آذربایجان در خارج از قره باغ همزمان باشد. در این راستا رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه برای گفتگو با مقامات روسیه بزودی عازم مسکو می شود.در واقع ترکیه از این طریق بدنبال اجرای طرح مورد نظر گروه مینسک است که براساس آن به باکو پیشنهاد می شود که در قبال آزادی پنج شهرستان از هفت شهرستان اشغالی خود در خارج از قره باغ، با همه پرسی در این منطقه و استقرار نیروهای بین المللی موافقت کرده و بطور رسمی از قره باغ ، کلبجر و لاچین چشم پوشی کند. پیش از این محافل ج. آذربایجان از جمله سازمان آزادیبخش قره باغ اجرای این طرح را خیانت به تمامیت ارضی این کشور عنوان کرده اند . اما ظاهرا ترکیه با مدنظر دادن این طرح زیرکانه تلاش دارد از یک سو چنین وانمود کند ارمنستان را برای آزادی پنج شهرستان اشغالی ج. آذربایجان تحت فشار قرار داده است و از سوی دیگر با انحراف افکار عمومی ، مرز خود با ارمنستان را بازگشایی کند . این در شرایطی است که مردم ج. آذربایجان خواهان آزادی قره باغ و تمامی اراضی اشغالی این کشور است و ترکیه نیز پیش از این وعده داده بود که تا زمان آزادی قره باغ با ارمنستان مناسبات برقرار نکند . شکی نیست که این ترفند آنکارا از آنجا که باکو را برای پذیرش طرح ناعادلانه گروه مینسک و چشم پوشی از قره باغ در قبال صرفا آزادی پنج شهرستان اشغالی تحت فشار قرار می دهد، به نفع باکو نیست.
در این میان با تهدید باکو مبنی بر تجدید نظر در مناسبات با آنکارا، برخی از منابع خبری ترکیه و جمهوری آذربایجان از سفر آتی نخست وزیر ترکیه به باکو خبر دادند. اما با توجه به گستردگی گامهای آنکارا برای عادی سازی مناسبات با ایروان، از هم اکنون قابل پیش بینی است که این سفر نیز نخواهد توانست از دغدغه های باکو بکاهد. سپتامبر ۲۰۰۸ نیز عبدا… گل رئیس جمهوری ترکیه بعد از سفر به ارمنستان که به بهانه تماشای مسابقه فوتبال تیم های ملی دو کشور انجام شد ، به جمهوری آذربایجان سفر کرد تا اطمینان دهد که مناسبات آنکارا – ایروان تا زمان حل مناقشه قره باغ عادی نخواهد شد. اما تحولات بعد از این سفر از جمله بازگشایی اعلام نشده و غیر رسمی بخشی از مرز ترکیه و ارمنستان، تسهیل صدور ویزا برای ارامنه، افزایش پروازهای خط هوایی میان دو کشور ، بازسازی گمرکات مرزی و تماس های سطح عالی مقامات دو کشور نشان داد که ترکیه برای از سرگیری مناسبات با ارمنستان جدی است. بویژه اینکه چنانچه “گارو مانویان” از رهبران حزب داشناکسیون ارمنستان گفته است: در حال حاضر حل مناقشه قره باغ به عنوان پیش شرطی برای برقراری روابط ترکیه و ارمنستان مطرح نیست، و این موضوع پیروزی دیپلماسی ارمنستان است. گفته می شود به احتمال زیاد آنکارا و ایروان بعد ماه آوریل و قبل از سفر ماه اکتبر سرژسرکیسیان رئیس جمهوری ارمنستان به استانبول ، تفاهم نامه ای برای بازگشایی رسمی مرز امضاء خواهند کرد. بر اساس افشاء گری برخی از مطبوعات و شخصیت های ترکیه از جمله دنیز بایکال رهبر حزب جمهوریخواه خلق ترکیه در این خصوص و در سفر باراک اوباما رئیس جمهوری امریکا ، تعهداتی به واشنگتن داده است و اوباما نیز گفته است مذاکرات ترکیه و ارمنستان می تواند نتایج جدی در آینده نزدیک داشته باشد. . در هرحال با توجه به امتیازات گسترده ای که ترکیه در زمینه های انرژی ، اقتصادی و سیاسی از باکو گرفته و نماد آن خط لوله باکو – تفلیس – جیحان است، اقدام این کشور برای عادی سازی مناسبات با ارمنستان همانگونه که اغلب احزاب جمهوری آذربایجان گفته اند ، خیانت به باکو مسحوب می شود. این موضوع رسوایی برای ترک گریان و غربگرایان در ج. آذربایجان ، محسوب می شود.
البته اعتراضها به رویکرد جدید آنکارا تنها به محافل جمهوری آذربایجان محدود نمی شود. برخی احزاب ترکیه نیز از این رویکرد انتقاد کردند . دنیز بایکال رهبر حزب جمهوریخواه خلق در نشست حزبی ، تحرکات رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه برای بازگشایی مرز با ارمنستان را مشروعیت بخشیدن به اشغال قره باغ ، به مخاطره انداختن طرح نابوکو و تیره کردن روابط دوستانه با ج. آذربایجان ارزیابی کرد. پیش از این حزب حرکت ملی یکی دیگر از احزاب مهم ترکیه نیز از رویکرد جدید دولت اردوغان در قبال ارمنستان انتقاد کرده بود. اعتراض های مقامات حزبی ترکیه از جمله بایکال بخاطر دلسوزی برای تمامیت ارضی و منافع ملی ج. آذریایجان نیست، بلکه این اعتراض ناشی از نگرانی آنها از تبعات منفی بازگشایی مرز ترکیه و ارمنستان بر منافع ملی ترکیه است. ترکیه در راستای استراتژی خود برای تبدیل شدن به چهارراه ترانزیت انرژی بدنبال ایفای نقش محوری در طرح انتقال گاز حوزه خزر به اروپا موسوم به نابوکو است.با توجه به هشدار باکو به تجدید نظر در روابط با ترکیه ، محافل سیاسی آنکارا نگرانند که در صورت بازگشایی مرز این کشور با ارمنستان، ج. آذربایجان در همکاریهای انرژی با ترکیه بویژه درزمینه طرح نابوکو تجدید نظر کند. بویژه اینکه روسیه مذاکرات آشکار و پنهانی با مقامات ج. آذربایجان بمنظور خرید گاز این کشور آغاز کرده و رئیس جمهوری آذربایجان نیز به این منظور اخیرا از مسکو دیدار کرد . گذشته از این موضوع، ترکیه در شرایطی گامهای جدی برای عادی سازی مناسبات با ایروان برداشته که پارلمان ارمنستان همچنان از شناسایی قرارداد ۱۹۲۱ قارص که مرز کنونی ترکیه و ارمنستان را مشخص کرده ، خودداری می کند. در بیانیه استقلال ارمنستان نیز از مناطق جنوب شرق ترکیه به عنوان ارمنستان غربی نام برده شده است . ضمن اینکه از کوههای آغری که در ترکیه قرار دارند ، در ارمنستان به عنوان کوههای آرارات نام برده می شوند و از تصویر آنها به آرم دولتی ارمنستان استفاده می شود. برخی از محافل سیاسی ترکیه معتقدند قبل از بازگشایی مرز دو کشور، ارمنستان باید با پیشنهاد تشکیل یک کمیته مشترک متشکل از مورخین دو کشور برای بررسی حوادث ۱۹۱۵ موافقت کند، موضوعی که تاکنون ایروان با آن مخالفت کرده است. با توجه به همین موضوعات است که احزاب مهم ترکیه با عادی سازی مناسبات با ارمنستان مخالفند و معتقدند این روند نه موضوعی در چارچوب منافع ترکیه بلکه براساس خواسته امریکا و برخی از کشورهای غربی که لابی ارامنه در آنها نفوذ دارند، انجام می شود .