سفر سه روزه حیدر علی اف رئیس جمهور آذربایجان و هیات همراه به ایران پایانی به شایعات ماههای گذشته مبنی بر تبدیل شدن سفر وی به ایران به یک بازی سیاسی است . پیش از این ، چند بار سفر برنامه ریزی شده آقای علی اف به ایران به دلایل نظیری بیماری جسمانی به تعویق افتاده است . این اولین بار نیست که رئیس جمهور جمهوری آذربایجان از ایران دیدار می کند. وی پیش از این سه بار از ایران دیدار کرده است . اما جدیدترین سفر وی به ایران با توجه به تحولات ماههای گذشته در منطقه از اهمیت فراوانی برخوردار است .
واقعیت این است که ایران و جمهوری آذربایجان بعنوان دو کشور همسایه با حدود ۷۶۰ کیلومتر مرز دارای اشتراکات فراوان تاریخی ، فرهنگی و مذهبی هستند . شاید کمتر دو کشوری در جهان را پیدا کرد که بمانند ایران و جمهوری آذربایجان دارای اشتراکات این چنین باشند . این موضوع خود بمثابه یک سرمایه مشترک معنوی برای تعمیق روابط دو کشور است . با وجود این طی سالهای گذشته سطح روابط دو کشور با قابلیت ها و انتظارات موجود در دو کشور هم سطح نیست .
واقعیت این است که زمینه های فراوانی برای گسترش روابط دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان وجود دارد که طی یک دهه گذشته بیشتر به دخالت بیگانگان از این فرصت های شگرف استفاده نشده است . از جمله می توان به مساله مناقشه قره باغ اشاره کرد . برغم گذشت چهارده سال از آغاز مناقشه قره باغ و گذشت هشت سال از برقراری آتش بس ۱۲ می ۱۹۹۴ هنوز مناقشه قره باغ حل و فصل نشده است . رویکرد امنیتی باکو برای حل و فصل مناقشه قره باغ ناتوگرایی و امید واهی به گروه مینسک سازمان امنیتی و همکاری اروپا بوده است . اما تحولات ماههای گذشته قره باغ نشان می دهد که قدرتهای بیگانه بویژه امریکا که علی الخصوص پس از حادثه یازدهم سپتامبر رویکرد شدید میلیتاریستی در قفقاز و آسیای مرکزی در پیش گرفته اند تنها به فکر منافع صرف خود هستند و تداوم شرایط نه صلح و نه جنگ را فرصت خوبی برای گسترش نفوذ در منطقه می دانند . در چنین شر ایط چنانچه آقای خرازی وزیر امورخارجه کشورمان ماه گذشته در سفر به باکو اعلام کرده اند ایران آماده است تا برای حل و فصل مناقشه قره باغ همکاری کند . ایران مرز مشترک و طولانی با ارمنستان و جمهوری آذربایجان دارد و با توجه به روابط مطلوب اش با دو کشور چنانچه مذاکرات ۱۹۹۲ روسای جمهور وقت دو کشور در تهران نشان داد می تواند گام های ارزنده ای برای حل و فصل مناقشه قره باغ بردارد . در واقع به خاطر همین موضع غیر قابل انکار است که هفته گذشته روسای گروه مینسک ( فرانسه ، روسیه و امریکا ) در پاریس با آقای مهدی صفری مدیر کل جامعه کشورهای مشترک المنافع وزارت امورخارجه را در جریان روند تلاشهای گروه مینسک برای حل و فصل مناقشه قره باغ قراردادند و باز به همین جهت ریچارد بوچر سخنگوی دولت امریکا گفته است ایران منافع مشروع در حل و فصل مناقشه قره باغ دارد . در چنین شرایطی ظاهرا“ آقای علی اف سرخورده از رای های ممتنع و متناوب روسای گروه مینسک به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان با سفر به ایران می کوشد هر چه بیشتر از حمایت های ایران برای حل و فصل این معضل مهم امنیتی در آستانه انتخابات سال ۲۰۰۳ ریاست جمهوری آذربایجان بهره مند شود . آنچه آقای علی اف را بشدت نگران ساخته است تصمیم سران شش کشور پیمان امنیت دسته جمعی جامعه کشورهای مشتر ک المنافع شامل ارمنستان ، روسیه ، روسیه سفید ، قزاقستان ، تاجیکستان و قرقیزستان در نشست هفته پیش مسکو برای تشکیل ائتلاف نظامی شبه ناتو و نیروهای واکنش سریع است که بشدت باکو را از غایت اهداف مسکو و ایروان نگران ساخته است . باکو در سال ۱۹۹۹ از این پیمان در راستای سیاست ناتوگرایی خارج شد . باید گفت ایران معتقد است که ریشه بسیاری از این مشکلات امنیتی قفقاز ، تلاش قدرتها و نهادهای بیگانه چون امریکا و ناتو برای تسلط بر منطقه و استقبال برخی از کشورهای منطقه نظیر جمهوری آذربایجان از آن است . بی شک بازنگری در چنین رویکردهای امنیتی زمینه را برای همکاریهای سازنده و منطقه گرا میان کشورهای منطقه از جمله ایران و جمهوری آذربایجان فراهم می سازد . بعنوان مثال همین دخالت های بیگانه باعث شده است که جمهوری آذربایجان با تبعیت از طرحهای سیاسی انتقال انرژی نظیر باکو – جیحان و ترانس خزر و با شکست مفتضحانه این طرح تبعیت از طرح باکو – تفلیس – ارزروم برغم گذشت بیش از یک دهه نتواند انرژی خود را به بازارهای جهانی منتقل کرده و با درآمد حاصل از آن آن مرهمی بر آلام ناشی از بحران اقتصادی و مناقشه قره باغ بگذارد. حال آنکه به اذعان حتی کارشناسان غربی و چنانچه در سفر دوهفته پیش رئیس جمهور ایران اسلامی به پنج جمهوری آسیای مرکزی عنوان شد ایران ارزانترین ، کوتاهترین و امن ترین مسیر برای انتقال انرژی حوزه خزر به بازارهای جانی است . در این راستا امضای موافقتنامه خطوط لوله گاز خوی – آستارا در سفر چند ماه پیش فرهاد علی اف وزیر توسعه اقتصادی جمهوری آذربایجان به ایران و طرح مساله انتقال گاز ایران به نخجوان به منزله نقطه عطفی محسوب می شود و این انتظار است که در سفر آقای علی اف رئیس جمهور آذربایجان به ایران گامی ارزنده و واقع بینانه ای در این خصوص برداشته شود .
در عین مساله رژیم حقوقی خزر در حال حاضر یکی مهمترین مسایل مورد توجه ایران و جمهوری آذربایجان است . آنچه مسلم است اینکه رژیم حقوقی خزر باید بر اساس اصل اتفاق آراء پنج کشور ساحلی مشخص شود . بنابراین اقدامات دوجانیه نمی توانند مبنای قانونی داشته باشند . در این میان چنانچه سفر ماه گذشته میرا ریکاردل دسیتیار وزیر دفاع امریکا و سفر دو روز پیش استیون مان نماینده ویژه امریکا در امور خزربه باکو و تاکید وی بر حمایت کاخ سفید از موافقتنامه های دو جانبه نشان داد امریکا برای افزایش نفوذ در منطقه سعی در اخلال در تعیین رژیم حقوقی خزر از طریق حمایت از اقدامات یکجانبه و دو جانبه را دارد . اما بی شک این موضوع منطبق با منافع کشورهای منطقه نیست و چنانچه باکو در مناقشه قره باغ بخوبی تجربه کرده است دلبستگی به این موضع قدرتهای بیگانه در درجه اول بر ضرر خود آن کشور تمام خواهد شد. از اینرو این انتظار می رود که در سفر آقای علی اف به ایران دو کشور در خصوص خزر گام ارزنده ای برای رسیدن بنظر مشترک برسند.
در نهایت باید گفت سفر آقای علی اف به ایرا ن به توجه وجود مسایل متعدد میان دو کشور از اهمیت خاصی برخوردار است . بویژه اینکه انتظار می رود با رفع موانع گسترش روابط اقتصادی دوکشور ها و باتوجه به وجود زمینه های مناسب همکاری نظیر همکاریهای حمل و نقلی در چارچوب طرح دالان شمال جنوب میزان مبادلات تجاری دو کشور به فراتر ازسطح کنونی که حدود دویست میلیون دلار است ، برود . پیش بینی امضای دوازده سند سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی در سفر آقای علی اف به ایران در این راستا امیدوار کننده است .