مناسبات جمهوری آذربایجان و آمریکا

(به بهانه سفر حیدر علی اف به آمریکا)

بتازگی حیدرعلی اف رئیس جمهور آذربایجان برای دیدار رسمی چند روزه عازم امریکا شده است. اگر چه این سفر به دعوت جرج دبلیو بوش رئیس جمهور آمریکا صورت گرفته است، اما رئیس جمهور آذربایجان در این سفر برای ادامه معالجات پزشکی ، برای چندمین بار در بیمارستان کلیولند آمریکا نیز حضور خواهد داشت. معالجات ریئس جمهور آمریکا در بیمارستان کلیولند آمریکا و سپس بیمارستان باشکنت آنکارا از فوریه سال ۱۹۹۹ شروع شده است. رئیس جمهور آذربایجان نه تنها از ناحیه قلب تحت عمل جراحی قرار گرفته است، بلکه از بیماری پروستات و ناراحتیهای ریوی نیز رنج می برد. بیماری رئیس جمهور آذربایجان در محافل سیاسی جمهوری آذربایجان بازتاب متفاوتی داشته است. بطوری که دو سال پیش بستری شدن طولانی وی در بیمارستان کلیولند ‌باعث انتشار شایعه فوت وی شد که جمهوری آذربایجان را تا آستانه بی ثباتی سوق داد. اکنون نیز ادامه معالجات آقای علی اف در کلیولند از یکسو با توجه به تاکید وی برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری اکتبر سالجاری میلادی حرف و حدیثهای فراوانی در محافل سیاسی جمهوری آذربایجان داشته است
در هر حال باید گفت با توجه به رویکرد غربگرایی جمهوری آذربایجان، باکو به گسترش مناسبات با آمریکا اهمیت فراوانی می دهد و آمریکا جزء معدود کشورهایی بوده است که رئیس جمهور آذربایجان بارها از آنجا دیدار کرده است. نگاهی به فهرست سفرهای خارجی رئیس جمهور آذربایجان نشان می دهد که تعداد سفرهای وی به آمریکا چه در چارچوب روابط دوجانبه و چه برای شرکت در نشستهای ناتو و سازمان ملل از سفر به دیگر کشورها بیشتر می باشد و پس از آن نیز روسیه قرار دارد. اغلب سفرهای علی اف به روسیه نیز برای شرکت در نشستهای جامعه کشورهای مشترک المنافع(CIS) بوده است.
به باور کارشناسان سیاسی رئیس جمهور آذربایجان از سفر به آمریکا اهداف متعددی در زمینه های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دنبال می کند. یکی از مسائل مطرح در این سفر بحران عراق است. حیدر علی اف قبل از سفر اخیر خود در باکو تاکید کرد که جمهوری آذربایجان آماده همکاری با آمریکا در حمله به عراق است. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که اوایل ماه جاری شمسی «میرا ریکاردل» دستیار وزیر دفاع آمریکا مدعی شد همکاری جمهوری آذربایجان با آمریکا در مساله عراق امنیت این کشور را تضمین می کند. ریکاردل در سال ۲۰۰۲ نیز در سفر به باکو در اظهاراتی تنش زایانه تاکید کرد که آمریکا از به اصطلاح مرزهای آبی جمهوری آذربایجان در دریای خزر حفاظت خواهد کرد، حال آنکه تعیین هرگونه مرزی منوط به تعیین رژیم حقوقی خزر است. پنتاگون با این سیاستها خواهان بدست آوردن پایگاههای جدید در قفقاز از جمله در جمهوری آذربایجان است. گفتنی است وزارت دفاع آمریکا به تازگی لیستی از پایگاههای مورد استفاده برای حمله به عراق منتشر کرده است که از جمله شامل پایگاه وازیانی(vaziani) در گرجستان و پایگاه ناسنوسی(nasonsi) در جمهوری آذربایجان می شود. با انتشار این خبر، ادوارد شواردنادزه رئیس جمهوری گرجستان، احتمال استقرار نیروهای آمریکایی در پایگاه وازیانی را تکذیب کرده است تا از تشدید بیشتر تنش در مناسبات با روسیه جلوگیری کند. بویژه اینکه پایگاه وازیانی تا دو سال پیش متعلق به روسیه بود و روسیه دو سال پیش برای کاهش فشار اروپائیان که مدعی نقض پیمان سلاحهای متعارف از سوی مسکو بودند، این پایگاه را تخلیه کرد. اما پایگاه ناسنوسی جمهوری آذربایجان شرایط دیگری دارد و در واقع جزء آن دسته از پایگاههایی محسوب می شود که مقامات جمهوری آذربایجان در درازمدت استقرار ناتو را در آنجا مدنظر دارند.
در چنین شرایطی به نظر می رسد یکی از محورهای گفتگوی رئیس جمهور آذربایجان با مقامات آمریکایی از جمله بوش مسئله عراق است. گفتنی است باکو در حمله آمریکا به افغانستان از آمریکا حمایت کرده و فضای این کشور را برای عبور هواپیماهای آمریکایی مجاز اعلام کرد. حتی تعدادی از نیروهای جمهوری آذربایجان در چارچوب نیروهای ترکیه در جمع نیروهای بین المللی حافظ صلح در افغانستان موسوم به ایساف حضور دارند. با چنین سابقه ای آمریکا خواهان همکاری جمهوری آذربایجان با این کشور در مساله عراق نیز است. این در شرایطی است که هرگونه واگذاری پایگاه به آمریکا یا اقدام مشابه به شدت می تواند حساسیت روسها را برانگیزاند. دقیقاً به خاطر همین موضوع حیدر علی اف رئیس جمهور آذربایجان یک روز قبل از سفر به آمریکا، تلفنی با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه گفتگو کرد تا در مورد برخی مسائل مورد توجه روسیه، تضمینهای لازم را بدهد. چنین گفتگوهای تلفنی تقریباً پیش از تمام سفرهای آقای علی اف به آمریکا انجام شده است و این به خوبی نشان می دهد که علی اف ۸۰ ساله به خوبی آگاه است که برای تداوم حاکمیت باید به نوعی توازن در روابط با روسیه و آمریکا از یکسو و در مرحله بعدی میان ایران و ترکیه از سوی دیگر ایجاد کند. اما سفر سرگئی ایوانف وزیر دفاع روسیه به جمهوری آذربایجان همزمان با حضور آقای علی اف در آمریکا نشان داد که روسها نگرانیهای جدی در مورد آینده مناسبات باکو ـ واشنگتن دارند. به نظر می رسد که آقای ایوانف در این سفر دو موضوع را برای مقامات باکو یادآور شده است که کاملاً مرتبط با سفر رئیس جمهور آذربایجان به آمریکاست. اول اینکه روسیه به هیچ نحو واگذاری پایگاه از سوی جمهوری آذربایجان به یکی از کشورهای عضو ناتو را تحمل نخواهد کرد و دوم اینکه روسیه مخالف ارایه اطلاعات پایگاه رهگیری موشکی قبله به آمریکا از سوی جمهوری آذربایجان است. جمهوری آذربایجان سال گذشته با فعالیت روسیه در این پایگاه برای ده سال آینده موافقت کرد. براساس یک توافقنامه دوجانبه اطلاعات این پایگاه در اختیار جمهوری آذربایجان نیز قرار می گیرد. برغم تمامی این مسائل و حساسیتهای روسیه به نظر می رسد آقای علی اف در مساله عراق قول همکاری بسیار نزدیک را به مقامات آمریکا خواهد داد چرا که یکی از اهداف سفر علی اف به آمریکا جذب کمکهای مالی است. برهمین اساس نیز رئیس جمهور امریکا در دیدار با علی اف از تلاش های باکو در مبارزه با تروزیسم ابراز رضایت کرد.
موضوع کمکهای مالی آمریکا به جمهوری آذربایجان طی یک دهه اخیر یکی از مسائل جنجال برانگیز در روابط دو کشور بوده است. در سال ۱۹۹۲ تحت تاثیر نفوذ لابی ارامنه ،کنگره آمریکا در قانون موسوم به حمایت از آزادی ماده ۹۰۷ را گنجاند که به مصوبه ۹۰۷ کنگره آمریکا معروف است. براساس این مصوبه اعطاء هرگونه کمک مالی بلاعوض به جمهوری آذربایجان ممنوع شده است، به این بهانه که جمهوری آذربایجان اقدام به محاصره اقتصادی ارمنستان کرده است. برغم تمامی تلاشهای دولت باکو ، درخواست رسمی شخص حیدرعلی اف، دادن امتیازات اقتصادی و نفتی و حتی کمک گیری از لابی صهیونیستها در آمریکا این مصوبه تاکنون حذف نشده است و تنها پس از فراز و نشیبهای فراوان به بهانه جذب کمکهای جمهوری آذربایجان در مبارزه با تروریسم و با قرار دادن چهار شرط از جمله عدم از سرگیری جنگ در قره باغ، این مصوبه از دسامبر ۲۰۰۱ تا دسامبر ۲۰۰۲ به حالت تعلیق درآمد . بدنبال آن برای سال ۲۰۰۲ جمهوری آذربایجان ۵۰ میلیون دلار کمک مالی از امریکا دریافت کرد. تعلیق این مصوبه برای یکسال دیگر یعنی تا دسامبر ۲۰۰۳ نیز تمدید شده است، اما ۱۳ فوریه گذشته مجلس سنای آمریکا اعطاء کمک مالی به جمهوری آذربایجان را تائید نکرد. سنای آمریکا ارائه هرگونه کمک مالی را به ارائه گزارش دقیق مربوط به علل قتل «جان الویس» نماینده موسسه جمهوریخواهان در باکو منوط کرده است. وی در سال ۲۰۰۰ در باکو به قتل رسید. گفته می شود «الویس » درصدد تاسیس ائتلافی از احزاب مخالف دولت باکو بود. با وجود این به نظر می رسد نفوذ کمیسیون مسائل ارامنه در سنا و کنگره آمریکا که ۱۱۵ نماینده کنگره امریکا عضو آن هستند ، عامل این موضوع است. در چنین شرایطی به نظر می رسد رئیس جمهور آذربایجان تلاش دارد که با دادن وعده هایی بویژه در مساله عراق از کمکهای مالی آمریکا بهره مند شود و در عین حال زمینه را برای لغو کامل مصوبه ۹۰۷ که سایه سنگینی بر روابط دو کشور انداخته است، فراهم کند.

نکته مورد بحث دیگر خط لوله باکو ـ جیحان و نیز خط لوله انتقال گاز باکو ـ تفلیس ـ ارزروم است که در این مورد رئیس جمهور آذربایجان در این سفر با وزیر بازرگانی و نیز آبراهام اسپنسر(Spenser) وزیر انرژی آمریکا دیدار کرد. کلنگ احداث خط لوله باکو ـ جیحان ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۲ در منطقه سنگچال در حومه باکو به زمین زده شد. اما حتی اگر همه مشکلات خط لوله باکو ـ جیحان از قبیل مسائل مالی، امنیتی، زیست محیطی وقتی به فرض محال نادیده گرفته شوند، یک معادله حل نشده باقی مانده است و آن اینکه برای اقتصادی شدن این طرح بیش از ۳۰ میلیون تن نفت در سال لازم است. حال آنکه در ده سال آتی جمهوری آذربایجان توان و ظرفیت تولید چنین مقدار نفتی را ندارد. بنابراین همه نگاهها متوجه نفت حوزه کاشاغان قزاقستان شده است و اما دو هفته پیش نورسلطان نظربایف رئیس جمهور قزاقستان با حمایت از مسیر روسیه (تنگیز – نووروسیسک )با طرح باکو ـ جیحان بطور آشکار مخالفت کرد.
رویکرد قزاقستان در قبال طرح باکو ـ جیحان از سال ۱۹۹۹ تا سال ۲۰۰۳ را می توان به سه دوره متفاوت می توان تقسیم کرد. دوره اول شامل سالهای ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ می شود که قزاقستان از خط لوله انتقال نفت باکو ـ جیحان حمایت می کرد. بطوریکه نورسلطان نظربایف رئیس جمهور قزاقستان یکی از امضاء کنندگان طرح باکو ـ جیحان در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۹ در حاشیه اجلاس استانبول سران سازمان امنیت و همکاری اروپا بود. دوره دوم سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۱ را شامل می شود که در این دوره اگر چه مقامات قزاقستان از مشکلات خط لوله باکو ـ جیحان انتقاد می کردند ولی آشکارا با این طرح مخالفت نمی کردند. دوره سوم از اوایل سال ۲۰۰۳ تاکنون را شامل می شود که مقامات قزاقستان با طرح باکو ـ جیحان برغم فشارهای آشکار و پنهان آمریکا مخالفت می کنند. مهمترین ویژگی این دوره قطعی شدن انتقال حجم عظیمی از منابع انرژی حوزه تنگیز ـ کاشاغان قزاقستان از طریق طریق خط لوله روسی تنگیز ـ نووروسیسک است. در اهمیت حیاتی لزوم مشارکت قزاقستان در طرح باکو ـ جیحان همین بس که برخی از شرکتهای نفتی نظیر« انی ایتالیا»،« توتال فیناالف» فرانسه و «کونوکو فیلیپس» امریکا سرمایه گذاری خود در طرح باکو ـ جیحان را منوط به مشارکت قزاقستان در این طرح کرده اند. در چنین شرایطی جمهوری آذربایجان در بن بست سختی گرفتار آمده است و بی شک طرح این نگرانی یکی از محورهای گفتگوی علی اف با مقامات آمریکایی است. بویژه اینکه روسای جمهوری گرجستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان بزودی قرار است در خصوص خط لوله باکو ـ تفلیس ـ ارزروم دیدار و گفتگو کنند.
گفتنی است خط لوله باکو ـ تفلیس ـ ارزروم نیز کم و بیش مشکلات طرح باکو ـ جیحان را دارد و در واقع جایگزین طرح آمریکایی شکست خورده ترانس خزر شده است. براساس این خط لوله قرار است گاز حوزه شاه دنیز جمهوری آذربایجان به بازارهای جهانی از مسیر گرجستان و ترکیه منتقل شود. بهره برداری از خط لوله گاز تبریز به آنکارا، بهره برداری از خط لوله «بلواستریم» یا « جریان آبی » (انتقال گاز روسیه به ترکیه از بستر دریای سیاه) در یکی دو سال اخیر و بهره برداری آتی از خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان که می تواند تا گرجستان، اوکراین و اروپا ادامه یابد، خط لوله باکو ـ تفلیس ـ ارزروم را در معرض یک چالش جدی قرار داده است. در چنین شرایطی رئیس جمهور آذربایجان خواهان مساعی بیشتر آمریکا برای اعطاء وام از سوی موسسات مالی بین المللی و آمریکا است. چرا که به نظر می رسد صبر و انتظار مردم جمهوری آذربایجان در مورد انتقال سریع انرژی به بازارهای جهانی در حال لبریز شدن است و در حالیکه در وعده های اولیه سال ۱۹۹۹ سال آغاز انتقال انرژی جمهوری آذربایجان مطرح می شد ، ولی اکنون در سال ۲۰۰۳ هنوز دورنمای روشنی نیست و آفت سیاست زدگی همچنان طرحهای انرژی جمهوری آذربایجان را تحت تاثیر قرار داده است.
محور مهم دیگر علی اف به آمریکا بحث در خصوص مناقشه قره باغ است. در این خصوص علی اف با «رودلف پرینا» رئیس آمریکایی گروه مینسک دیدار کرده است. گروه مینسک از سال ۱۹۹۲ به ریاست اشتراکی سه کشور آمریکا، فرانسه و روسیه برای حل مناقشه قره باغ تلاش می کند. موارد متعدد سیاستهای ضد آذربایجانی آمریکا در قره باغ طی هفته های اخیر افزایش یافته است. نامه نمایندگان کنگره امریکا به رئیس جمهوری خودخوانده قره باغ به مناسبت پانزدهمین سالگرد باصطلاح نهضت آزادی بخش قره باغ ( روز ۱۵ فوریه ۱۹۸۸) و اعطاء کمک ۲۰ میلیون دلاری به ارامنه قره باغ نشان دهنده این موضوع است. در عین حال آمریکا ۲۰ دسامبر سال ۲۰۰۲ در رای گیری مجمع عمومی سازمان ملل رای ممتنع به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان داد. نمایندگان کنگره آمریکا نیز سال ۲۰۰۲ خواهان شناسایی استقلال جمهوری خودخوانده قره باغ شدند. در عین حال سفر اوایل سالجاری « آرکادی غوکاسیان» رهبر جمهوری خودخوانده قره باغ به آمریکا با استقبال مقامات آمریکایی مواجه شد. رودلف پرینا رئیس امریکایی گروه مینسک چندی پیش تاکید کرد اصل تمامیت ارضی برای حل مناقشه قره باغ می تواند ملحوظ شود. در چنین شرایطی انتظار می رفت که رئیس جمهور آذربایجان بطور قاطعانه تری با مقامات آمریکایی گفتگو کند ولی چنین نشد. این در شرایطی است که طی ماههای اخیر حرکات ضد آمریکایی در جمهوری آذربایجان افزایش یافته است. برگزاری تظاهرات از سوی تشکیلات آزادی قره باغ و احزاب مخالف در محکومیت سیاستهای آمریکا در قره باغ و نیز حمله به مرکز آمریکایی سوروس در شهر لنکران جمهوری آذربایجان نشاندهنده این موضوع است. اما رئیس جمهور آذربایجان در آمریکا انتظار افکار عمومی را برآورده نساخت .
برخی از کارشناسان علت این موضوع را انتخابات ریاست جمهوری اکتبر سال ۲۰۰۳ در جمهوری آذربایجان می دانند. علی اف درصدد جذب حمایت آمریکا برای این انتخابات و در مرحله بعد مساله انتقال قدرت به پسرش الهام علی اف است که همواره در مذاکرات محرمانه مطرح می شود. بویژه طی ماههای اخیر ارتباطات آمریکا با سران احزاب مخالف دولت باکو افزایش یافته است. این موضوع به شدت دولت باکو را نگران ساخته است. نباید فراموش کرد که رسول قلی اف رئیس پیشین پارلمان جمهوری آذربایجان و رهبر حزب دموکرات آذربایجان با حمایت پنهانی آمریکا در این کشور مشغول فعالیت علیه علی اف است. از سوی دیگر با توجه به کارنامه نامطلوب علی اف در ده سال زمامداری اش و افزایش اعتراضات در جمهوری آذربایجان وی هر چه بیشتر خود را نیازمند جذب کمکهای قدرتهای بزرگ نظیر آمریکا می داند و به نظر می رسد بخش اعظمی از این سفر مربوط به این موضوع است. در هر حال رئیس جمهور آذربایجان اهداف دیگری نظیر جذب سرمایه گذاری آمریکا در جمهوری آذربایجان به جای سرمایه گذاری در جمهوری خودخوانده قره باغ، ادامه دریافت کمکهای نظامی نظیر چند قایق گشت که آمریکا چندی پیش برای تشدید یکجانبه گرایی در خزر در اختیار جمهوری آذربایجان قرار داد ، دنبال می کند.