کلیات (مقدمه):
مناطق آزاد را در یک جمله می توان نقاط اتصال ایران با اقتصادی جهانی عنوان کرد . مناطق آزاد با حذف مقررات زاید، ایجاد تسهیلات برای تحرک روان تر سرمایه و سود و تماس نزدیک با اقتصاد جهانی ، زمینه توسعه و شکوفایی اقتصاد را فراهم می کنند . واقعیت این است که قابلیت ها و ظرفیت های بسیار متنوع و گسترده ای در سراسر ایران وجود دارند که معمولاً «بالقوه» خوانده می شوندمناطق آزاد می توانند در تبدیل این توانمندی های «بالقوه»، به «فعل» نقش ایفاء کنند . با توجه به اینکه بیش از ۸۰ درصد اقتصاد ایران ، دولتی بود، ایجاد مناطق آزاد تجربه جدید و دشواری بوده است. این در شرایطی است که به باور بسیاری از کارشناسان اقتصادی شرایط جغرافیایی ایران به دلیل‌همسایگی و نزدیکی با ۱۵ کشور، قرار گرفتن در مسیر کریدور شمال ـ جنوب و دسترسی به آب‌های آزاد موقعیت استاثنایی دارد که با ایجاد مناطق آزاد تجاری هر چه بیشتر زمینه توسعه به شکلی نو را فراهم سازد. در حال حاضر اگر واردات کشور را حدود ٢٨ میلیارد دلار در سال بدانیم، صادرات غیر نفتی کشور حدود ٧ میلیارد دلار بوده است و صادرات نفتی ٢١ میلیارد دلار که این نشان می‌دهد. این موضوع نشان می دهد که صادرات و واردات کشور متوازن نیست و اقتصاد هم پویا نیست. منطق آزاد می تواند در این روند نقش داشته باشد . چون که هدف اصلی فعالیت مناطق آزاد جذب سرمایه، امکانات، فن‌آوری خارجی و نیز زمینه سازی برای صادرات کالاهای تولیدی به خارج عنوان است. مناطق آزاد تجاری ضمن جذب سرمایه، امکان صادرات کالاهای تولیدی را تسهیل و روان می نمایند. ایران چاره‌ای ندارد که برای رها شدن از شرایط نه چندان مناسب اقتصادی امروز، برای اشتغال بیشتر، سرمایه گذاری داخلی و خارجی بیشتر، تولید بیشتر، استفاده بهینه‌تر از منابع وظرفیت‌ها و رسیدن به رفاه بالاتر به اقتصاد جهانی متصل گردد، البته با آگاهی و آمادگی بالا و درک درست از شرایط سیاسی ـ اقتصادی جهان و اقتضائات آن. ایران به مناطقی احتیاج دارد که بتوانند نقطه اتصال کشور با اقتصاد جهان‌باشند.در چنین شرایطی است که با افزایش دیدهای مثبت علاوه بر سه منطقه آزاد مستقر، سه منطقه آزاد از جمله ارسباران در سال ۱۳۸۲ توسط دولت تصویب و تشکیل شده و ایجاد سه منطقه آزاد مریوان، بوشهر و بندر شهید رجایى نیز مطرح است .
ویژگیهای منطقه جلفا و ارسباران :
منطقه ویژه اقتصادى جلفا در سال ۱۳۷۵ و با تصویب هیأت دولت آغاز به کار کرد.»
این منطقه ویژه در زمینى به مساحت یک هزار و ۳۵ هکتار استقرار یافته بود که در ۱۳۵ هکتار آن ۱۴۵ واحد تجارى ـ صنعتى مشغول فعالیت هستند.»تا اینکه با توجه به قابلیت های منطقه ، در شهریورماه سال ۸۲ با تصویب مجلس و شوراى نگهبان، این منطقه به منطقه آزاد تجارى ـ صنعتى تبدیل شد.» هیات وزیران در جلسه مورخ ۴/۵/۱۳۸۳ بنا به پیشنهاد شماره ۱۲۹۶/۱۱/۸۳/ن مورخ ۲۲/۴/۱۳۸۳ شورای عالی مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و به استنـاد بند «ب» مـاده (۴) قانون چگونگی اداره منـاطق آزاد تجـاری ـ صنعتی جمهـوری اسلامی ایـران ـ مصـوب ۱۳۷۲ ـ اسـاسنـامه سـازمـان منطقـه آزاد تجـاری ـ صنعتی ارسباران (جلفا) را تصویب کرد . کمیسیون اقتصادى هیات دولت ، وسعت محدوده منطقه یادشده را۸۰ هزار هکتار پیشنهاد داده است . این محدوده از پاسگاه فرهادى در جلفا شروع شده و با در بر گرفتن گمرک نورودز، دشت هاى گلفرج و گوردیان و جنگلهاى کلیبر به چهار کیلومترى اصلاندوز در اردبیل منتهى مىشود. منطقه آزاد ارس در سفر رییس جمهورى به آذربایجان شرقى در ۱۳ مرداد ماه ۸۳ به بهره بردارى رسید.
شهرستان جلفا با حدود۷۰ هزار نفر جمعیت در شمالىترین نقطه آذربایجان شرقى واقع شده وتنها ۱۳۰ کیلومتر با تبریز فاصله دارد . جلفا با جمهورى ارمنستان و جمهورى خودمختار نخجوان هم مرز و به ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز بسیار نزدیک است .گمرک جلفا تا زمان فروپاشى شوروى سابق به عنوان بزرگ ترین گمرک کشور هر سال شاهد جابجایى سه میلیون تن کالا بود. استان آذربایجان شرقى به دلیل همجوارى با دو کشور آذربایجان و ارمنستان و به عنوان تونل ارتباطى ایران با کشورهاى حوزه قفقاز و حتى ترکیه، در بین استانهاى شمال غرب کشور از اهمیت ویژه اى برخوردار است.در این میان، شهرستان جلفا نیز ، با امکانات عظیم ارتباطى، گمرکى، تجارى، گردشگرى و… مهمترین شهر مرزى این منطقه محسوب مى شود. جلفا داراى کلیه امکانات زیربنایى تجارى ـ صنعتى است . کارشناسان عقیده دارند منطقه جلفا به دلیل برخوردارى از پتانسیلهاى عظیم طبیعى، تجارى و صنعتى در مدت زمان اندکى جایگاه اصلى خود را در شمال غرب کشور باز یافته و تحولى عظیم در اقتصاد شمال غرب کشور و بخصوص آذربایجان شرقى ایجاد کند اگرچه منطقه آذربایجان از نواحى سردسیر کشور محسوب مى شود، لیکن شهرستان جلفا با برخوردارى از آب و هواى معتدل و زمستانى کوتاه، از موقعیت اقلیمى متمایزى در این خطه برخوردار است. از سوى دیگر، رودخانه مرزى ارس به عنوان مهمترین شریان حیاتى این منطقه از این شهرستان و بخصوص شمال منطقه آزاد تجارى ـ صنعتى جلفا عبور مى کند. «جلفا» از نظر بلایاى طبیعى نیز منطقه بسیار امنى محسوب مى شود. از مهمترین مزیتهاى جلفا، داشتن ارتباط ریلى و جاده اى با منطقه قفقاز است که خود فى نفسه یکى از پتانسیلهاى اصلى تجارت در این منطقه محسوب مى شود.
.
کدام عنوان : ارس یا جلفا :
از جمله موضوعاتی که مطرح است این است که آیا عنوان ارس (ارسباران) برای منطقه آزاد شمالغرب کشور بهتر است یا عنوان « جلفا» . در این خصوص دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. یک عده بر عنوان منطقه آزاد « جلفا» تاکید دارند و معتقدند که جلفا پیشینه هزار ساله تجارت و تعامل فرهنگی با کشور های واقع در منطقه قفقاز جنوبی به ویژه جمهوری آذربایجان و ارمنستان دارد و این منطقه مرزى از دیرباز عامل پیوند جغرافیایى ایران با کشورهاى حوزه قفقاز بوده است. با وجود این عده دیگر بر عنوان منطقه آزاد « ارس » تاکید دارند . این عده معتقدند عنوان ارس تداعی کننده گستره جغرافیایی بمراتب بیشتری از جلفا است ، چرا که رودخانه ارس بخشی از ترکیه و مرز ایران با نخجوان ، ارمنستان و جمهوری آذربایجان را شامل می شود . بنابراین عنوان «ارس»می تواند عنوان مناسبی برای این منطقه در مقایسه با عنوان «جلفا» که تنها با ارمنستان و نخجوان هم مرز است ، باشد .این عده معتقدند عنوان جلفا بیشتر بعد ارمنی به منطقه می دهد حال آنکه عنوان ارس چنینی تداعی را نمی کند . باوجود این جدا از اینکه کدام عنوان مطرح باشد، هدف این منطقه آزاد تجاری تقویت پیوندهای اقتصادی با همه کشورهای قفقاز و ترکیه است و از اینرو نیز در اساسنامه این منطقه آزاد تجاری از دوعنوان ارسباران (جلفا) استفاده شده است .
اهمیت و مزایای منطقه آزاد ارس (جلفا):
چنانچه سید محمد خاتمی رییس جمهوری اسلامی ایران تاکید کردند ، تاسیس منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس (جلفا) سبب خواهد شد استعداد و توان استان آذربایجان شرقی بعنوان بزرگترین استان کشور در صادرات غیر نفتی برای جذب و کارآفرینی رشد کرده و از موقعیت‌های این استان بعنوان دروازه کشور به شمال ، غرب (قفقاز و ترکیه ) و حتی اروپا استفاده شود . در واقع اهمیت مهم منطقه آزاد ارس همگرایی اقتصادی و به تبع آن سیاسی و امنیتی ایران با قفقاز و ترکیه است . ایران مرز منحصر به فردی با قفقاز دارد و با چهار حوزه فرهنگی مختلف شامل آذربایجانی ، قره باغی ، ارمنی و نخجوانی هم مرز است . تجربه نشان داده است که بسط همکاری های دو یا چند جانبه ملت های همسایه و ظرفیت سازی های مشترک، عملاً با دورتر کردن احتمال بروز ستیز و درگیری، آرامش و صلح را نزدیک و دست یافتنی خواهد کرد. در هم تنیده شدن اقتصادها ، محصولی جز ثبات و امنیت در بر نخواهد داشت. همکاریهای دو یا چند جانبه در منطفه قفقاز جنوبی , هم به جهت تمامی ظرفیت های اقتصادی , صنعتی , تجاری و هم به دلیل خویشاوندی و اشتراکات متعدد فرهنگی ، تاریخی ، دینی و نژادی ایران با این منطقه , به امنیت منطقه ای کمک خواهد کرد. منطقه آزاد ارس در مجاورت جمهوری آذربایجان , نخجوان , ارمنستان و ترکیه با موقعیتی کم نظیر قادر به توسعه متوازن اقتصادی , فرهنگی , اجتماعی در این منطقه حساس خواهد بود. با این اقدام می توان در بازارهای کشورهای آسیای میانه نظیر ارمنستان، ج . آذربایجان، ترکیه و اروپای شرقی جایگاه خاصی پیدا کرد و با استفاده از تسهیلاتی که کشورهای مشترک المنافع در نظر گرفته اند ، نسبت به صدور کالا به آن کشورها اقدام کرد.شکی نیست که منطقه قفقاز با داشتن کانون های ناامنی در قره باغ ، آبخازیا ، اوسیتیای جنوبی و چچن از جمله منطقه بحران خیز جهان به شمار می رود . مسایل امنیتی این منطقه همواره بر امنیت ایران نیز تاثیر گذار می باشد . بطوریکه مناقشه قره باغ ، آرایش جغرافیایی منطقه را در آن سوی مرز بهم زده است . در چنینی شرایطی تنها پیوندهای عمیق اقتصادی است که می تواند هم به گسترش ثبات در منطقه کمک کند و هم از آثار ناامنی بر ایران و فرصت سوزی ها بکاهد . منطقه آزاد ارس (جلفا) نیز چنین رسالتی دارد .
مساله دیگر فعال شدن ترکیه برای عادی سازی مناسبات با ارمنستان است . مناسبات ترکیه با ارمنستان همواره بخاطر ادعاهای ارضی و مساله کشتار ۱۹۱۵ ارامنه تیره بوده است . اما اکنون ترکیه بدلایل متعدد سیاسی از جمله فشار امریکا و اتحادیه اروپا و دلایل اقتصادی ، بدنبال عادی سازی مناسبات با ارمنستان است . آنکارا از سال ۲۰۰۱ نیز گام های جدی در این خصوص برداشته است .بازسازی خط آهن قارص به گیومری و بازسازی ساختمانهای گمرکی آک کایا و علی جان در مرز مشترک با ارمنستان حاکی از احتمال بازگشایی مرز دو کشور است .جالب اینکه حجم مناسبات تجاری ترکیه با ارمنستان برغم نبود روابط ، رقمی کمتر از مناسبات تجاری ایران با ارمنستان را شامل نمی شود . اقتصاد ترکیه در دوسال اخیر جهش قابل توجهی پیدا کرده است ، بطوریکه با پشت سرگذاشتن بحران مالی سال ۲۰۰۱ ، تورم یک رقمی شده است . این موضوع نشان می دهد که در صورت بازگشایی مرز ترکیه ـ ارمنستان ، بخشی دیگر از فرصت های اقتصادی ایران در قفقاز سوخته خواهد شد . اما تقویت منطقه آزاد ارس با اهداف بلند مدت می تواند مانع از ایجاد چنین سناریوی بشود و منافع اقتصادی ایران در قفقاز را حفظ کند و اساساً زمینه همکاری بجای رقابت میان کشورهای منطقه را ایجاد کند . بعلت قصورهای انجام گرفته در قشم و کیش ، کشورهای عربی با ایجاد «منطقه جبل علی» در دبی بسیاری از فرصت های اقتصادی ایران را در این منطقه از بین بردند . انتظار می رود که با تقویت منطقه آزاد ارس چنین سناریویی در شمال تکرار نشود .
منطقه آزاد ارس دارای زیر ساخت هایی نظیر ارتباط ریلی و اتصال به راه آهن اروپا و قفقاز،وجود سد ونیروگاه برق،شبکه گاز رسانی در داخل منطقه،امکان استفاده از فیبر نوری،پایانه بزرگ مرزی جلفا و پایانه مرزی نور دوز و رودخانه پر آب ارس است . منطقه آزاد ارس می تواند با ایجاد و بسط زمینه فعالیت های مشترک با آن سوی مرز به همکاری های منطقه ای آهنگی دیگر بخشد. تبدیل جلفا به منطقه آزاد این زمینه را فراهم کرده است که سرمایه گذاران کالاهای خود را بدون پرداخت عوارض گمرکی و سود بازرگانی به منطقه وارد کنند. کالاها به تناسب ارزش افزوده و مواد داخلی به کار رفته در آن، از معافیت گمرکی برخوردارند . ضمن این که ترانزیت و صدور مجدد کالا بدون محدودیت است. همچنین سرمایه گذاری در منطقه آزاد طبق قانون جلب و حمایت سرمایه گذاران انجام می گیرد که در آن سرمایه تضمین شده است. معافیت مالیاتی هم تا ۱۵ سال وجود دارد . خرده فروشی کالا هم برای اتباع خارجی و داخلی امکان پذیر است. همچنین در این مناطق نیاز به اخذ روادید نیست.
بایدگفت روزانه بطور متوسط دو هزار نفر از پایانه مرزى جلفا تردد مىکنند که ۶۰ درصد آن را شهروندان ایرانى و۴۰ درصد بقیه را مسافران خارجی تشکیل مىدهند سالانه ۲۲ هزار دستگاه کامیون که حدود۷۰ درصد آن ایرانى و بقیه را کامیون هاى غیرایرانی تشکیل مىدهد از این پایانه عبورمىکنند. هم اکنون بزرگ ترین انبارهاى تخلیه کالا در بخش حمل و نقل ریلى کشور درشهرستان جلفا واقع شده است .اهمیت دیگر این منطقه نزدیکی به کشت و صنعت مغان می باشد ، که محصولات آن به کشورهای متعدد صادر می شود . در عین حال مبارزه با قاچاق کالا از مهمترین مزایای فعالیت منطقه آزاد ارس محسوب می شود . بویژ اینکه راهکارهاى برای مقابله با قاچاق کالا تدوین و اقداماتی نیز انجام شده است. از جمله گمرک منطقه آزاد تجارى جلفا در استان آذربایجان شرقى به سیستم ردیابى ماهواره اى مسیر براى محموله هاى ترانزیتى ( G.P.S) مجهز شده است . بعداز گمرکات بازرگان و آستارا، گمرک جلفا سومین گمرک کشور است که به این سیستم مجهز شده است . این دستگاه روىکامیون هاى ویژه ترانزیت کالا که در مسیرى خاص تردد مىکنند، نصب مىشود. با نصب این دستگاه گزارش هایى نظیر میزان توقف ، سرعت وسیله نقلیه و انحراف از مسیر روى کارت حافظه ثبت مىشود.البته تنها تعداد۲۰۰ دستگاه در گمرک جلفا قرارداده است که مقدار آن بسیار کم می یاشد .
استقبال کشورها منطقه از منطقه آزاد ارس :
مناطق آزاد به عنوان پل های ارتباطی سریع نقش مهمی در برقراری روابط تجاری کشورها ایفا می کنند .در مجاورت جمهوری آذربایجان، نخجوان و ارمنستان منطقه آزاد «ارسباران» با موقعیتی کم نظیر قادر است نقشی کارساز در توسعه متوازن اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی این منطقه حساس بازی کند. در عصر حاضر انزواء برای ملت ها، نه مفید است و نه ممکن و از این روی، مرزها که معمولاً با برجک ها، سیم های خاردار، سربازانی که نگهبانی می دهند و خودروهای نظامی که گاه سکوت را می شکنند، در اذهان جلوه می کنند، می توانند و باید در جهانی تا این حد متحول، در خدمت به بسط همکاری های منطقه ای، باز تعریف شوند. در دو کشور همسایه، هم نیازهای متنوع و هم عرضه و تقاضاهای گسترده وجود دارند که در فضایی آکنده از احترام متقابل، بر شالوده سودی دوجانبه می توانند مبنای همکاری قرار گیرند. در حال حاضر در این موضوع شکی نیست که هر سه کشور قفقاز جنوبی (ج . آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان ) بهمراه ترکیه رویکرد گسترش مناسبات اقتصادی با ایران را دنبال می کنند . ترکیه و ایران حجم مبادلات تجاری شان در سال گذشته میلادی ۴/۲ میلیارد دلار بود ، اما هر دو کشور بر رساندن آن به پنج میلیارد دلار تاکید دارند . جمهوری آذربایجان نیز با کم خواند رقم کنونی که کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار است، از حجم یک میلیارد دلاری صحبت می کند . ارمنستان نیز به ایران بعنوان شاهراه تنفس اقتصادی خود نگاه می کند . میخائیل ساآکاشویلی رئیس جمهوری گرجستان نیز در سفر سال ۲۰۰۴ خود به ایران بر گسترش همکاریهای اقتصادی ایران در بخش تجاری ، انرژی و حمل و نقل تاکید کرد . انبوه طرحهایی زیربنایی و تجاری (نظیر تونل قاجاران ، انتقال گاز ، ساخت پل بر روی ارس ، احداث نیروگاه ، بازارچه های مرزی و … ) که ایران با قفقاز و ترکیه دارد ، بخوبی نشاندهنده وجود اراده کافی برای گسترش مناسبات اقتصادی است و در این راستا است که منطقه آزاد ارس با امکانات قابل توجه مورد استقبال کشورهای قفقاز و ترکیه قرار گرفته است . کشورهای منطقه از جمله گرجستان از این ایده استقبال کرده اند . چرا که برای آنها نیز داری منافع متعددی است بعنوان نمونه از بندر پوتی گرجستان سالانه ۲۰ میلیون تن بار ترانزیت می شود که با فعال ترشدن منطقه آزاد ارس این مقدار بسیار افزایش خواهد یافت . منطقه آزاد ارس درجلفا یکى از بسترهاى مناسب براى توسعه همکارىهاى اقتصادى و فعالیت سرمایه گذاران گرجى ، آذری و ارمنی می باشد . ترکیه نیز به سرمایه گذاری در این منطقه آزاد تمایل دارد . در این راستا این کشور در راه اندازى مجتمع دانشگاهى ارس در جلفا نیز نقش دارد . با ایجاد این منطقه آزاد تجاری نیاز است که دانشگاه هم در آن احداث شده و به پذیرش دانشجو از مردم منطقه و همچنین از نقاط دیگر اقدام کرد . ترکیه دومین سرمایه‌گذار در ایران شناخته می شود و شکی نیست که با توجه به نزدیکی جغرافیایی ، منطقه آزاد تجاری برای ترکیه یک فرصت است . آنچه مسلم است اینکه با وجود مقاومت هاى بسیار ، روند سرمایه گذارى هاى انجام شده در مناطق آزاد بسیار موفقیت آمیز بوده به طورى که به ازاى هر یک واحد سرمایه گذارى دولت در کشور طى سال هاى ۷۲ تا ۸۰ سه واحد سرمایه گذارى خارجى در مناطق آزاد اتفاق افتاده است. با توجه به استقبال انجام شده تاکنون کارخانه تولید کامیون وکامیونت توسط یک شرکت خارجى، کارخانه تولید قطعات الکترونیکى، شمش مس،اکسیدروى تاسیس شده وطرحهای بسیاری نیزدردست اقدام است.
مشکلات منطقه آزاد ارس
از جمله مشکلات منطقه آزاد ارس ، مشخص نبودن دقیق محدوده گمرکى این منطقه است . بگفته محمدرضا میلانى مدیر عامل منطقه آزاد ارس ، با وجود این که طبق قانون ، واگذارى زمین هاى دولتى محدوده منطقه آزاد به سرمایه گذاران ممکن است ، ولى عدم تعیین محدوده منطقه موجب دلسردى آنها از فعالیت مىشود. وى امیدوار است که مساله تعیین محدوده گمرکى منطقه آزاد ارس در هیات دولت تا اسفند ماه ۸۳ سالجارى به پایان برسدبگفته وی هر چند بر اساس قانون هم اکنون حوزه استحفاظى شهرستان جلفا منطقه آزاد محسوب مىشود،ولى تا زمان فنس کشى محدوده گمرکى منطقه ، ورود و خروج کالا مجاز نیست .
در عین حال نبود توقفگاه و اماکن تجارى ، رفاهى و تعمیرگاهى براى ارایه خدمات به رانندگان و توان پایین ظرفیت پل ارتباطى جلفا را از جمله دیگر مشکلات این منطقه است
از جمله دیگر مشکلات وجود نارسایىهاى جزیى در گمرکات منطقه است که درصورت رفع شدن مىتواند زمینه ساز توسعه شاخص هاى تجارى ایران با قفقاز باشد.
لاینحل ماندن مناقشه قره باغ پس از ۱۷ سال از آغاز آن و در نتیجه بسته بودن خط آهن نخجوان ـ ارمنستان ـ جمهوری آذربایجان نیز از لحاظ ارتباطی تاثیر نامطلوب بر منطقه آزاد ارس (جلفا) می گذارد .
دغدغه ها و نگرانیها از منطقه آزاد ارس :
مهمترین دغدغه ای که بویژه طرفداران محیط زیست از فعالیت منطقه آزاد ارس دارند ، مساله احتمال پیامدهای زیست محیطی این منطقه است . چرا که منطقه ارسباران و جلفا به دلیل برخوردارى از طبیعت بسیار زیبا ، داراى چشم اندازهاى بسیار زیبایى جهت گردشگرى و اکوتوریسم مى باشند. از همین رو در توسعه منطقه آزاد جلفا، مسائل زیست محیطى باید از اولویت ویژه اى برخوردار باشد و اجازه سرمایه گذارى به واحدهاى آلاینده محیط زیست در این منطقه داده نشود . جاذبه های گردشگری _ منطقه ارسباران واقع در شمال استان آذربایجان شرقی با وسعتی معادل۷۲ هکتار محدوده ای به شکل مثلث میان تبریز، جلفا و کلیبر را شامل می شود که ضلع شمالی آن رودخانه ارس، و دو ضلع دیگر آن شامل مسیر جلفا – تبریز و کلیبر- تبریز است.
موقعیت ارتباطی و حمل و نقلی کم نظیر ارس ـ جلفا :
منطقه ارسباران ـ جلفا از موقعیت کم نظیر ارتباطی شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب برخوردار است . بعنوان نمونه راه آهن جلفا در گذشته مجهز به پیشرفته ترین فناوری روز بود بطوری که ۱۴۰ کیلومتر راه آهن آن مجهز به لکوموتیو برقی بود و بزرگترین انبارهای روباز و سرپوشیده آن دارای سکوهای بارگیری و سایر تجهیزات گمرکی بود و روزانه بیش از ۵ هزار نفر در گمرک، انبارهای عمومی و راه آهن جلفا مشغول به کار بودند. این منطقه در مسیر طرح دالان حمل ونقل شمال – جنوب قرار دارد که به ابتکار ایران ، روسیه و هند در سال ۲۰۰۰ میلادى پایه گذارى شده و در صورت اجرا و تکمیل این طرح که شاهراه بزرگى محسوب مىشود که کشورهاى اروپا و آسیا را بهم متصل خواهد کرد، میزان حمل سالانه کالا از طریق این دالان به ۱۰۰ میلیون تن خواهد رسید. ایران ، روسیه ، جمهورى آذربایجان ، قزاقستان ، بلاروس (روسیه سفید)،عمان ،هند، تاجیکستان ، ارمنستان و سوریه شرکاى اصلى این طرح بوده و بلغارستان ،قرقیزستان ، ترکیه و اوکراین نیز خواهان مشارکت در آن هستند. برخی معتقدند که دالان شمال جنوب در مقابل طرح دالان “شرق – غرب” با عنوان “تراسکا” قرار دارد که بدنبال فروپاشى شوروى از سوى کشورهاى اروپایى و غربى درسال۱۹۹۳ براى منزوى کردن ایران در طرحهاى اقتصادى منطقه اى مطرح شد. این در شرایطی است که با توجه به موقعیت ویژه جلفا ، وجود منطقه آزاد تجاری به تقویت این طرح نیز کمک خواهد کرد . در راستای تقویت منطقه آزاد موضوع ایجاد کنسرسیوم بین المللى سه جانبه در چارچوب طرح دالان حمل و نقل شمال – جنوب بین باکو ، تهران و مسکو توافق شده است . هدف از تاسیس کنسرسیوم یادشده ، تحقق طرح احداث خط راه آهن بین روسیه و ایران با عبور از خاک جمهورى آذربایجان (احداث خط راه آهن قزوین -رشت – انزلى – آستارا) است . این موضوع با توجه به تلاش برای اتصال خطوط آهن ایران و ارمنستان نیز مهم می نماید. ایران و ارمنستان برای این اقدام عزم جدی دارند .
اقدامات ضروری برای تقوبت منطقه آزاد ارس :
شکی نیست که برای تقویت منطقه آزاد ارس ، اقدامات متعددی باید انجام شود . ازجمله برای فعال کردن منطقه آزاد ارس (جلفا) می توان اقداماتی نظیر تقویت دالان شمال ـ جنوب ، اتصال خط آهن ایران به ارمنستان و جمهوری آذربایجان ، تسریع احداث تونل استراتژیک قاجاران در ارمنستان را انجام داد . همچنین با توجه به وجود خط هوایی تبریز به باکو و استانبول ،می توان خط هوایی تبریز ـ تفلیس را ایجاد و خط هوایی تبریز به ایروان را نیز دوباره فعال کرد . لزوم احداث خط آهن از اصلاندوز به جلفا نیز با توجه به فعال نبودن خط آهن ارمنستان ـ نخجوان بعلت تداوم مناقشه قره باغ ضروری است . با احداث این خط آهن کلیه مبادلات بین استان آذربایجان شرقی و کشورهای همسایه در زمینه روابط اقتصادی، تجاری و حمل و نقل به سهولت انجام می‌پذیرد . براى توسعه هرچه بیشتر این منطقه طرح پروژه اتوبان ۴ بانده جلفا به تبریز نیز در حال اجرا است. استان آذربایجانشرقی که سالها اولین استان در توسعه صادرات غیر نفتی بوده است ، می تواند بسیاری از نیازهای اقتصادی قفقاز را تغذیه کند . از سوى دیگر مطالعات ویژه براى بازسازى و احیاى فرودگاه نظامى قدیمى جلفا صورت مى گیرد تا براى کاربرى عموم از آن استفاده گردد. همچنین گسترش ارتباط ریلى جلفا به منظور اتصال به جمهورى خودمختار نخجوان به آذربایجان در دست مطالعه است.
نتیجه گیری (دورنما) :
باید گفت با توجه به قابلیت های موجود در منطقه آزاد ارس (جلفا) می توان آینده روشن را براى این منطقه ترسیم کرد، مناطق آزاد پل ارتباطی بین سرمایه گذاران داخل و خارج از کشور هستند. این مناطق مى توانند تجارت را به حاشیه مرزها بکشانند و از این طریق فرصت هاى اقتصادی کشورهاى همسایه را به خود اختصاص دهند. منطقه آزاد ارس قادر است به یکی از محور های توسعه کشور تبدیل شود. این منطقه همچنین قادر است ، مزیت های خود را تحرک بخشد و با خلق ظرفیت ها و مزیت های جدید به یکی از محور های توسعه کشور در صنعت ، تجارت ، ترانزیت ،خدمات،گردشگری و… تبدیل شود برای تقویت این منطقه باید دید ملی تقویت شود و اصلى ترین نیازهای آن یعنی تسهیلات اعتبارى فراهم شود و قوانین مناطق آزاد بطورکامل در آن اجرا شود . واقعیت این است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، واردات و صادرات کالا از مرز جلفا به حد نهایی خود رسید، اما اما با فروپاشى شوروى و مناقشه قره باغ و مسدود شدن مسیر خط آهن ، جلفا از سال ۷۱ تا سال ۷۵ با رکود بسیار شدید تجارى ـ اقتصادى روبرو شد. در مقابل دولت با استفاده از زیرساخت های لازم و با تبدیل منطقه به عنوان منطقه ویژه اقتصادی تا حدی توانست وضعیت را بهبود بخشد . اگرچه از سال ۷۵ عملکرد جلفا مختصرى بهبود یافته ، اما همچنان با دوران طلایى خود فاصله دارد . امید است با استقرار منطقه آزاد تجارى ـ صنعتى ارس (جلفا) این منطقه با تحول بسیارى در همه زمینه ها روبرو گرددو بویژه معضل بیکاری در آن حل شود .
پیام بگذارید