نخستین اجلاس یک روزه وزرای امور خارجه سازمان همکاری شانگهای پنج، دوشنبه هفته گذشته در پکن پایتخت چین با انتشار یک بیانیه پایان یافت. وزرای امور خارجه شش کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در این بیانیه بر ضرورت تشکیل مرکز منطقه ای ضد تروریسم تاکید کردند. آنها همچنین خواهان افزایش جایگاه سازمان همکاری شانگهای در تحولات منطقه ای و بین المللی شدند.
سازمان همکاری شانگهای در سال ۱۹۹۶ به ابتکار روسیه و چین با عنوان شانگهای ۵ تاسیس شد. اهداف اولیه این سازمان حل اختلافات مرزی اعضاء، مبارزه با تجزیه طلبی و افزایش روابط اقتصادی میان اعضاء است. با پیوستن ازبکستان به این نهاد در ژوئن ۲۰۰۱، شانگهای ۵ به سازمان همکاری شانگهای تغییر نام داد.
در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ژوئن ۲۰۰۱، اعضا بر مخالفت با تجزیه طلبی و نیز مخالفت با خروج آمریکا از پیمان ضد موشکهای بالستیک ۱۹۷۲(IBM) تاکید کردند. با این وجود حوادث پس از یازدهم سپتامبر و تحرکات آمریکا در افغانستان، نشست یک روزه وزرای امور خارجه سازمان همکاری شانگهای را نیز تحت ـ الشعاع قرار داد. مهمترین محور نشست یک روزه پکن، بررسی مساله افغانستان و پیش بینی راهکارهایی برای افزایش نقش سازمان همکاری شانگهای در بحران افغانستان بود. چین و روسیه به عنوان دو عضو اصلی و بانیان سازمان همکاری شانگهای علاقمند به افزایش نفوذشان در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز هستند. حال آنکه یکی از اهداف دراز مدت آمریکا از انجام تحرکات نظامی در افغانستان افزایش نفوذاش در آسیای مرکزی و قفقاز و تضعیف چین و روسیه در این مناطق است. بر همین اساس نیز مقامات آمریکایی بارها اعلام کرده اند که به این زودی از افغانستان خارج نخواهند شد. در چنین شرایطی اعضاء سازمان همکاری شانگهای بویژه چین و روسیه می کوشند در چارچوب این سازمان نقش و جایگاه خود را در مسائل افغانستان افزایش دهند. بویژه اینکه روسیه به عنوان یکی از اعضاء مهم سازمان همکاری شانگهای از مشارکت در نیروهای پاسدار صلح در افغانستان کنار گذاشته شد.
نزدیکی جغرافیایی اعضاء سازمان همکاری شانگهای به افغانستان موجب افزایش تمایل آن به مشارکت در مسائل افغانستان شده است. در این راستا وزرای امور خارجه سازمان همکاری شانگهای با تاکید بر تاسیس مرکز منطقه ای ضد تروریسم می کوشند به نوعی مانع از سوء استفاده آمریکا از مساله تروریسم برای افزایش نفوذ توسعه ـ طلبانه خود در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز بشوند، اگر چه برخی از کارشناسان معتقدند که برخی از اعضاء سازمان شانگهای نیز می کوشند تحت پوشش مبارزه با ترورسیم مخالفان خود را از بین ببرند. نوع برخورد دولت ازبکستان با محافل اسلامگرا نشان دهنده این موضوع است. در عین حال با توجه به مطرح بودن مساله بازسازی افغانستان و نیز این موضوع که غائله افغانستان به پایان خود نزدیک می شود، اعضاء سازمان همکاری شانگهای می کوشند نقش خود را در آینده افغانستان افزایش دهند. علاوه بر این مساله، صف آرایی نظامی پاکستان و هندوستان یکی از محورهای مباحث نشست یک روزه وزرای امور خارجه سازمان همکاری شانگهای در پکن بود. چرا که هرگونه تشدید تنش بین پاکستان و هندوستان می تواند تاثیر بسیار منفی بر ثبات منطقه و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بگذارد. در عین حال برخی از اعضاء سازمان همکاری شانگهای از تشدید تجزیه طلبی نگران هستند. در این خصوص چین نسبت به تشدید تجزیه طلبی در منطقه مسلمان نشین کیانگ نگران است و از پاکستان خواسته است که مراکزی را که احتمالا به آموزش تجزیه طلبان سین کیانگ اقدام می کند، ببندد.
در هر حال باید گفت سازمان همکاری شانگهای با داشتن اعضاء قدرتمندی نظیر روسیه و چین و حدود ۵/۱ میلیارد جمعیت می تواند نقش قابل توجهی در مسائل منطقه ای ایفاء کند. درخواست پاکستان، هندوستان و ترکمنستان برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای نشان دهنده این موضوع است. با این وجود به نظر می رسد سازمان همکاری شانگهای برای رسیدن به این هدف مسیر طولانی در پیش دارد. اگر چه اعضاء سازمان همکاری شانگهای تاکنون در عمل به برخی اهداف اولیه این سازمان نظیر حل مشکلات مرزی به موفقیتهای قابل توجهی رسیده اند که نمونه آن توافقات ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان در سال ۲۰۰۱ برای مشخص کردن نقاط مرزی بود، با وجود این، به علت تفاوت زیاد در ساختار اقتصادی اعضاء به همراه وجود اختلاف نظر شدید به مانند تفاوت زیاد دیدگاههای ازبکستان و روسیه در مورد تحرکات آمریکا در افغانستان و نیز ناکامی سازمان همکاری شانگهای در ۵ سال گذشته در افزایش همکاریهای اقتصادی اعضاء، از جمله عواملی هستند که در مقابل افزایش نقش آفرینی سازمان همکاری شانگهای مانع آفرینی می کنند.