ایران و جمهوری آذربایجان بعنوان دو کشور همسایه و برادر در بسیاری از زمینه ها منافع مشترکی دارند که همسو با اشتراکات متعدد فرهنگی ، مذهبی ، تاریخی و نژادی دو کشور است . در این راستا دو کشور اکنون در خزر در آستانه انتخاب های تاریخی هستند که می تواند برای دهه های متمادی تاثیر مثبتی بر روابط تهران ـ باکو بگذارد . نمود این همگرایی خزری ایران و جمهوری آذربایجان برگزاری بیش از پنج نشست کارشناسان ایران و جمهوری آذربایجان از می ۲۰۰۲ تاکنون است موضوعی که می رود تا به امضای توافقنامه میان دو کشور در خزر بینجامد . پایه این اقدام پس از اجلاس سران خزر در آوریل ۲۰۰۲ در عشق آباد در سفر می گذشته آقای حیدر علی اف رئیس جمهور آذربایجان به ایران ریخته شد . گفتنی است در سفر ماه می ۲۰۰۲ رئیس جمهور آذربایجان به ایران یکی از مهمترین محورها ی مذاکرات روسای جمهور دو کشور در خصوص مسایل خزر بود . آقای خاتمی رئیس جمهور ایران در دیدار با رئیس جمهور آذربایجان تاکید کرد باید هر پنج کشور ساحلی دریای خزر بصورت برادرانه ، تفاهم آمیز و دوستانه مسایل مربوط به تعیین رژیم حقوقی جدید این دریا را حل و فصل نمایند . در عین حال رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای نیز در دیدار با رئیس جمهور آذربایجان تاکید کرد هرگونه اختلاف نظر در این مساله باید بین کشورهای ساحلی حل و فصل گردد. در چنین بستری روسای جمهور دو کشور در پایان مذاکراتشان اعلام کردند در جریان این سفر کارشناسان دو کشور در باره تعیین رژیم حقوقی خزر به تفاهم گسترده ای دست یافته اند و در این خصوص کارشناسان دو کشور دیدار می کنند . بدنبال این موضوع دومین دور مذاکرات کارشناسان دو کشور یازدهم ژوئن ۲۰۰۲ در باکو برگزارشد . باید گفت سفر علی اف به ایران در خصوص خزر نشان داد دو کشور در زمینه کشتیرانی ، شیلات و محیط زیست خزر دیدگاهی کم و بیش یکسانی دارند . البته سیاست باکو در خزر مبنی بر تقسیم خزر به شعبات ملی است . چراکه این نوع تعیین رژیم حقوقی خزر به علت جزیره ای و برآمده بودن سواحل جمهوری آذربایجان در خزر حاوی بیشترین منافع برای این کشور است . از اینرو نیز حیدر علی اف رئیس جمهور آذربایجان در اجلاس سران خزر در عشق آباد بر این موضع تاکید کرد . اما این موضع موجب تشدید اختلافات ترکمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر چهار حوزه انرژی در خزر می شود . در هرحال برگزاری مذاکرات منظم ایران و جمهوری آذربایجان در خصوص خزر نشان می دهد که دو کشور عزم راسخ برای نزدیک کردن دیدگاهها یشان در خزر و ممانعت از سوء استفاده قدرتهای بیگانه و خارج از منطقه از مساله خزر دارند . بویژه اینکه باکو در مناقشه قره باغ نیز بخوبی تجربه کرده است بیگانگان تنها بدنبال ایجاد تنش در منطقه برای محکم کردن جاپای نفوذ خود هستند و این موضوع منافع کشورهای منطقه را در برندارد . ایران و جمهوری آذربایجان می کوشند با تقویت عوامل همگرایی در خزر نیز به یک تفاهم برسند .
باید گفت خزر بعنوان دریاچه ای مشترک بین پنج کشور ساحلی داری ویژگی های یک دریای بسته است و با توجه به کنوانسیون حقوق بین الملل دریاها ( ۱۹۸۲ ) مسایل آن در قالب کشورهای ساحلی باید تنظیم شود . در واقع حل و فصل رژیم حقوقی دریای خزر ، بهره برداری از منابع طبیعی ، انتقال انرژی و ترتیبات همکاری بین دولتهای منطقه ، بعلت ورود این منطقه در معادلات سیاسی و جلب توجه جامعه بین المللی به آن ، بشدت تحت تاثیر ژئوپلتیک . سیاستهای کشورهای فر امنطقه قرار گرفته است ۰ این موضوع از یک سو مانع حل و فصل رژیم حقوقی خزر و شکل و ایجاد روابط مبتنی بر همکاری و حسن همجواری بین کشورهای منطقه شده است ۰ از طرف دیگر حضور کشورهای فر امنطقه ای با علایق اقتصادی و استرتژیک متفاوت می تواند موجب برهم خوردن ثبات در منطقه گردیده و توسعه منابع طبیعی و بهره برداری از پتانسیل بالقوه آن را جهت توسعه اقتصادی و ارتقای رفاه مردم منطقه با مشکل مواجه سازد ایران و جمهوری آذربایجان با درک این موضوع می کوشند در راستای رسیدتن به اصل اتفاق آراء در خزر به توافقات اصولی برسند . بویژه اینکه تطویل و لاینحل ماندن رژیم حقوقی دریاچه خزر دارای پیامدهای منفی نظیر تشدید واگرایی در منطقه ، زمینه فراهم شدن برای دخالت بیگانگان و نظامی شدن خزر ، عدم امکان بهره برداری حقوقی مشروع کشورهای ساحلی از منابع هیدروکربن ، افزایش روزافزون آلودگی خزراست ۰ از اینرو لزوم تعیین هرچه سریعتر رژیم حقوقی خزر مساله ای غیر قابل انکار است ۰ در این خصوص نگرش به منافع درازمدت ، تقویت عوامل همگرایی در خزر و تضعیف عوامل واگرایی بمنظور ایجاد هویت جمعی خزری باید مورد توجه قرار گیرد ۰ در عین حال همه کشورهای ساحلی نیز بر این واقعیت تاکید دارند که رژیم حقوقی این منطقه باید به اتفاق آراء همه کشورهای ساحلی تعیین شود ۰ در این میان تقسیم خزر به بخشهای ملی نه تنها منطبق با اصل انصاف و عدل حقوق بین الملل نیست بلکه با توجه به تداوم اختلافات ترکمنستان و جمهوری آذربایجان نمی تواند رژیم جامعی برای تعیین رژیم حقوقی خزر باشد ۰ بر همین اساس نیز ایران بر اجرای رژیم مشاع یا تقسیم مساوی خزر به پنج قسمت تاکید می کند ۰ ایران برای نشان دادن حسن نیت خود ، امورخارجه ایران آقای خرازی ۲۳ دسامبر ۲۰۰۱ در نهمین همایش قفقاز و آسیای مرکزی تاکید کرد برای جلوگیری از تنش احتمالی می توان به بهره برداری مشترک از حوزه های مورد اختلاف پرداخت ۰ در هر حال باید گفت در خزر در طول قرون گذشته با گرد آوردن دهها قوم در اطراف خود و نیز واقع شدن در مسیر جاده ابریشم و جاده ادویه در شرق – غرب و جاده شمالی – جنوبی خزر ، دریاچه صلح و دوستی بوده است و امروزنیز باید تلاش شود که خزر همچنان بعنوان دریاچه صلح و دوستی و همگرای باقی بماند ۰در این راستا بی شک خزر با توجه به شرایط فوق الذکر نیازمند یک تصمیم تاریخی است . این راستا این انتظار می رود که در سفر آتی سید محمد خاتمی رئیس جمهور ایران به جمهوری آذربایجان دو کشور موافقتنامه واقع بینانه ای در خصوص خزر امضاء کنند .