نگاهی مختصر به تاریخچه روابط ایران و ترکیه نشان می دهد که روابط ایران و ترکیه فراز و نشیب های فـــــراون و نوعی حالت زیگزالی داشته است . در واقع میتوان روابط دو کشور را در چارچوب ” رقابت شدید و همکاری نسبی “ تعبیر کرد .
طی سالهای گذشته مسایل متعددی نظیر طرح ادعای حمایت ایران از پ ک ک ، مساله حمایت ترکیه از گروهک تروریستی منافقین ، نوع تعاملات ترکیه با امریکا و اسرائیل ( تحرکات برنامه ریزی شده موساد و سیا ) که در مقاطعی موجب تحرکات خطرناک مرزی ترکیه شده است ، رقابت و تضاد منافع دو کشور در قفقاز بویژه در زمینه انتقال انرژی و نحوه شکل گیری مدل امنیتی این منطقه ، تبلیغات ایران ستیزانه در ترکیه نظیر ادعای تلاش ایران برای براندازی رژیم لائیک ترکیه ، متهم کردن ایران به حمایت از گروههای اسلامگرا در ترکیه بویژه گروههای تروریستی نظیر گروه موسوم به حزب ا… ترکیه ، ادعای نقش ایران در در قتل برخی از روشنفکران ترکیه نظیر اوغور مومجو ، تانر کیشلالی و بحریه اوچ آوک باعث تاثیر گذاری بر روابط ایران و ترکیه و به بهانه ای در برخی مقاطع جهت بدرفتاری با ایرانیان شده که مجموع این عوامل به کم و کیف روابط ترکیه و ایران تاثیر می گذارند .
نباید فراموش کرد که پس از کودتای ۱۹۸۰ ژنرال اورن در ترکیه ، که مدت کوتاهی پس از انقلاب شکوهمند ایران صورت گرفت ، ترکیه به دو دلیل تبلیغات ضدایرانی انجام میداد . اول اینکه نظام ارزشی ایران را تهدید علیه جمهوری سکولار ترکیه می دید . دیگر اینکه برای ایفای نقش بیشتر و گرفتن امکانات بیشتر از غرب ، همواره تمایل به بنیادگرا نشان دادن ایران داشت .
سناریوهایی که معمولا“ بر روابط ایران و ترکیه تاثیر می گذارد ، بدین ترتیب است که به ابتدا روزنامه ای به چاپ خبر و ادعایی مغرضانه علیه ایران اقدام می نماید . سپس یک مقام سیاسی نه چندان عالیرتبه ترکیه اظهار نظر می نماید . در چنین شرایطی اکثر مطبوعات همراه با شبکه های تلویزیونی و ماهواره ای بطور هماهنگ هجمه ای علیه ایران آغاز می کنند . سپس بالاترین مقام ترکیه همراه با این تبلیغات پوشالی ، رفتار تهران را محکوم می کند . پس از تحصیل اهداف مورد نظر ، این تبلیغات کم شده و به تدریج موضوع برای مدتی دیگر به تعویق انداخته می شود .
آنچه مسلم است اینکه آقای سفر احمد نجدت سزر رئیس جمهور ترکیه به ایران بسیار مهم ارزیابی می شود . باید گفت این سفر که از سال گذشته زمزمه های آن مطرح بود ، نتیجه کاهش موضع گیریها و تنش ها بین دو کشور در طی چند ماه گذشته است . در واقع نگاهی به رویدادهای ماههای گذشته نشان می دهد که شاتل دیپلماسی ( رفت و آمدهای دیپلماسی ) بین دو کشور بسیار زیاد بوده است . همین موضوع نیز دلایل متعددی دارد که موجب تصمیم رئیس جمهور ترکیه برای سفر به ایران شده است .
امضای تفاهم نامه امنیتی میان معاونین وزرای کشور دو طرف در ۲/۸/۸۰ ، سفر وزیر امورخارجه ایران به ترکیه در ۱۴/۸/۸۰ ، سفر محمد کجه جیلر وزیر مشاور دولت ترکیه به ایران و تشکیل شانزدهمین کمیسیون اقتصادی دو کشور در ۲۸/۹/۸۰ ، بر گزاری چهل و سومین جلسه کمیته فرعی امنیتی استان آغری ترکیه و شهر ماکوی ایران ، دیدار لواسانی سفیر سابق ایران با ییلماز در گوربلاغ در ۳/۲/۸۱ ، ملاقات صلاح الدین آلپار سفیر ترکیه با علی اکبر آقایی رئیس گروه دوستی ایران و ترکیه در ۱۱/۲/۸۱ ، دیدار نجاتی اکتاج رئیس بنیاد تاریخ عثمانی با امینیان رئیس دفتر سازمانهای بین المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، دیدار لواسانی با ذکی چاکان وزیر انرژی ترکیه در آنکارا در ۱۱/۲/۸۱ ، دیدار محمد حسین خوشوقت مدیرکل مطبوعات و رسانه های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد ایران با ییلماز کاراکویونلو وزیر مشاور در امور رسانه های ترکیه در ۱۸/۲/۸۱ ، دیدار پرفسور ایهان رئیس دانشگاه غازی ترکیه با معین وزیر علوم ، تحقیقات و فن آوری در ۴/۳/۸۱ از جمله مواردی هستند که تشدید شاتل دیپلماسی بین دو کشور را در سه – چهار ماه گذشته نشان می دهد نوعی زمینه را برای سفر رئیس جمهور ترکیه به ایران فراهم ساخته است .
با ید گفت عوامل متعددی موجب تصمیم سزر برای سفر به ایران شده است . از جمله اینکه از چند ماه گذشته با آغاز انتقال گاز ایران به ترکیه ، روابط دو کشور وارد مرحله جدیدی بویژ در بعد اقتصادی شده است . بطوریکه ترکیه با توجه به وابستگی اش به انرژی فسیلی ایران که با گذشت زمان نیز افزایش خواهد یافت ، نمی تواند بمانند برخی مواقع گذشته اقدامات تند تنش زایانه از خود نشان دهد. بویژه اینکه طی ماههای اخیر مساله انتقال گاز ایران به اروپا از ترکیه و یونان بصورت جدی بویژه در مذاکرات رئیس جمهور ایران با رئیس جمهور یونان مطرح شده است ، این موضوع همچنین در سفر اوایل خرداد ماه ۱۳۸۱ آقای ” چوخاجو پولوس “ وزیر توسعه یونان به تهران بررسی شد . تحقق انتقال گاز ایران به اروپا با توجه به منافعی که از لحاظ اقتصادی ، سیاسی ( وابسته کردن یونان ) برای ترکیه دارد مورد توجه آنکارا است . بحث پیرامون این موضوع ( ایجاد پل انرژی مشترک ایران ، ترکیه و یونان ) و راه اندازی مرحله دوم خط لوله گاز ایران به ترکیه به احتمال زیاد یکی از محورهای سفر آقای سزر به ایران است . آنچه که ترکیه در این خصوص بشدت نگران ساخته است احتمال صدور گاز ایران به اروپا از مسیر ارمنستان است . بویژه اینکه احداث خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان به مراحل مثبتی رسیده است . از اینرو نیز است که خانم چیللر رئیس گمرک ترکیه ۶/۱۰/۸۰ خواهان تاسیس موسسه مشترک گاز ایران – ترکیه بمنظور انتقال گاز ایران به اروپا شد .
باید گفت وضعیت داخلی ترکیه نیز در تصمیم سزر برای سفر به ایران تاثیر گذار است . این موضوع را می توان از دوبعد اقتصادی و سیاسی مورد تحلیل قرار داد . از بعد اقتصادی ماههاست که ترکیه با بحران اقتصادی و با بیش از ۱۱۰ میلیارد بدهی خارجی و بیش از ۸۰ میلیارد دلار بدهی داخلی دست و پنجه نرم می کند . از اینرو ترکیه می کوشد بر خلاف ماههای قبل از بحران که حتی به بهانه رعایت استانداردهای اقتصادی اقلام کالاهای شامل تجارت مرزی خود را با ایران کاهش می داد . اکنون به دنبال تحرک دادن به روابط اقتصادی با همسایگان است . این تحرک نه تنها در مورد ایران ، بلکه به رغم نارضایتی امریکا شامل عراق و سوریه می شود . در مورد ایران چنانچه سفر مقامات استانهای مرزی ترکیه نظیر وان ، آغری و ترابوزان و سفر هیات دویست نفره از تجار ترکیه به ریاست کجه جیلر وزیر مشاور دولت ترکیه به استان آذربایجانشرقی در دی ماه ۱۳۸۰ نشان داده است ، ترکیه به استانهای همجوار و نزدیک ایران با ترکیه توجه خاصی دارند . پیش بینی سفر سزر به تبریز نیز از این زاویه قابل توجه است . البته نباید این موضوع را فراموش کرد که از دید امنیتی ترکیه معتقد است هرچه حضور و پیوند اقتصادی اش با استانهای آذری نشین ایران بیشتر باشد ، بهمان اندازه از لحاظ اهداف امنیتی نیز بیشتر می تواند موفق باشد . در هرحال باید گفت اهداف اقتصادی یکی از مهترین محور های سفر سزر به ایران را تشکیل می دهد . تلاش برای احداث ساختمان جدید پایانه مرزی گوربولاغ – بازرگان که سالانه پانصد هزار مسافر از آن عبور می کند ، در مدت هیجده ماه که کلنگ آن اوایل اردیبهشت ماه ۱۳۸۱ با حضور مسعود ییلماز معاون نخست وزیر ترکیه کلنگ آن زده شد ، از اینجهت قابل ارزیابی است . بویژه اینکه پس از آغاز انتقال انرژی ایران به بازارهای جهانی ، موازنه تجاری ایران و ترکیه بنفع ایران تغییر پیدا کرده است . در نتیجه ترکیه به دنبال مثبت کردن این موازنه تجاری است .
از بعد سیاسی نیز باید گفت دولت ترکیه در حال حاضر و از ماههای اخیر در شرایط دشواری بسر می برد . دولت اجویت طی ماههای گذشته نه تنها درگیر یک بحران مهار نشده اقتصادی است . بلکه وقوع بحرانهای دیگری نظیر بحران درگیریهای رئیس جمهور و نخست وزیر ، بحران زندانیان سیاسی ، بحران تضادهای احزاب دولت ائتلافی در عمل دولت اجویت را متزلزل ساخته است . از سوی دیگر کهولت سن اجویت و بیماری های متعدد وی که در جدیدترین مورد باعث عدم حضور وی در جلسه شورایعالی امنیت ملی شد ، همگی باعث شده است که ترکیه در این مقطع به جای رفتن به دنبال بازی گوشی های سیاسی ، تعمیق روابط با کشوری نظیر ایران را در پیش بگیرد.
در عین حال بایدگفت که تصمیم سزر برای سفر به ایران از تحولات بین المللی و منطقه ای نیز تاثیر پذیرفته است . این یک واقعیت است که روابط ترکیه و ایران طی سالهای اخیر از تحرکات امریکا و اسرائیل تاثیر پذیرفته است . چنانچه هرگاه گامی برای گسترش روابط دو کشور برداشته شده است محافل و مطبوعات وابسته صهیونیستی ( مانند صباح ، استار و جمهوریت ) شروع به شایعه افکنی و تبلیغات دروغین و تفرقه افکنانه کردند . طی ماههای گذشته با تشدید جنایات رژیم صهیونیستی در سرزمینهای اشغالی تا حدودی روابط دو طرف کاهش یافته است . بطوریکه ماه گذشته در رزمایش دریایی موسوم به عروس دریایی ۲۰۰۲ ترکیه ، رژیم صهیونیستی شرکت نداشت . در عین حل درگیر بودن امریکا به تحولات افغانستان ، خاورمیانه و عراق این فرصت را به ترکیه می دهد که گامهای بیشتری برای گسترش روابط با ایران دربردارد . این موضوع زمینه سفر سزر به ایران را فراهم ساخته است . بهمین جهت نیز اواسط اردیبهشت مطبوعات صباح و جمهوریت مدعی تلاش ایران برای براندازی رژیم لائیک ترکیه شدند . تا کمک های ایران به مردم مظلوم فلسطین را تحت الشعاع قرار دهند و افکار عمومی را از جنایات رژیم صهیونیستی منحرف سازند . در این راستا بی شک رایزنی در مورد تحولا ت منطقه و جهان یکی از محورهای مهم سفر سزر به ایران است .
در عین حال باید گفت تا حدودی روحیات شخص احمد نجدت سزر بعنوان تنها رئیس جمهور غیر نظامی و غیر سیاسی ترکیه برخلاف اشخاصی مانند اجویت که در کل موضع منفی تری نسبت به ایران دارند ، در زمینه سازی این سفر بر اساس واقعیت های منطقه ای موثر بوده است . نباید فراموش کرد که در کشورهایی مانند ترکیه اشخاص نقش مهمی در تصمیم گیریهای سیاسی ایفاء می کنند . در این راستا اگر نگاهی به اظهارات سزر و اجویت در خصوص ایران در طی ماههای اخیر بیندازیم ، خواهیم دید که اجویت همچنان از باصطلاح حمایت ایران از پ ک ک می نالد که اکنون تبدیل به کادک شده است . حال آنکه سزر بیشتر بر لزوم همکاریهای دو کشور تاکید داشته است .
در این راستا بلنت اجویت نخست وزیر ترکیه ۲۵/۱/۸۱ یک هفته پس از طرح مسایلی مبنی بر دستگیر جمیل بایک از رهبران پ ک ک و دو محافظ اش در ارومیه ، مدعی شد که پ ک ک در ایران فعالیت می کند .
در عین حال این نکته را باید گفت که اکنون با کاهش شدید خطرات پ ک ک برای ترکیه وتبدیل آن به کنگره آزادی و دموکراسی کردستان ، ترکیه چندان نگران حمایت احتمالی ایران از این گروه نیست . بنابراین زمینه بیشتری برای همگرایی با ایران به خاطر منافع اقتصادی احساس می کند . نباید فراموش کرد که با آغاز از انتقال انرژی گاز ایران به ترکیه چنانچه آقای لواسانی که اخیرا“ ماموریت اش در ترکیه پس از چهار سال بعنوان سفیر پایان یافت ، گفته است به بیش از یک میلیارد دلار ( دقیقا“ یک میلیارد و صدو پنجاه میلیون دلار ) افزایش یافته است . در واقع در مقایسه با آمار چهار سال قبل ، چهار بار شده است . در هشت ماهه اول سال ۱۳۸۰ حجم تجارت دو کشور ۸۲۵ میلیون و ۱۴۸ هزار دلار اعلام شده است .
آنچه باید گفت اینکه اگر نگاهی به مرزهای ترکیه و ایران بیندازیم خواهیم فهمید که این مرز طولانی تنها مرزی است که در طول چهار قرن گذشته دارای صلح و ثبا ت بوده است . چرا ترکیه با یونان چندین نبرد خونین داشته است که می توان به نبرد داردانل در زمان آتاترک اشاره کرد . شاید اگر نوع مواضع امریکا و اتحادیه اروپا نبود ، روابط دو کشور بدتر از وضعیت فعلی بود . ترکیه در سال ۱۹۷۴ با تهاجم به قبرس تر ک نشین که تاکنون ادامه دارد ، نشان داد که خوی زیاده خواهی دارد . ترکیه با عراق نیز بر سر پ ک ک مشکل دارد و ارتش ترکیه بارها وارد شمال عراق شده است . با سوریه نیز ترکیه بر سر اسکندرون اختلاف مرزی دارند و در سال ۱۹۹۸ بر سر مساله حضور اوجالان رهبر پ ک ک در آستانه جنگ قرار گرفتند . بنابراین باید گفت این نکته مثبت است که دو کشور طی سالهای گذشته چنین مشکلاتی را نداشتند و این زمینه را برای تعمیق همکاریهای دو کشور فراهم ساخته است .