رویداد
ازبکستان از عضویت در «اتحادیه گووام» متشکل از پنج جمهورى سابق اتحاد شوروى خارج شد.
به نوشته روزنامه «دیلى تایمز» ازبکستان در نامه اى به طور رسمى به کشورهاى گرجستان، اوکراین، جمهورى آذربایجان و مولداوى درباره خروج خود از این اتحادیه خبر داده است. یک مقام رسمى ازبک که نامش فاش نشده،درباره این نامه که به امضاى «اسلام کریم اف» رئیس جمهورى ازبکستان هم رسیده است، توضیح بیشترى ارائه نکرد، اما خاطرنشان کرد که این اتحادیه از مسیر اصلى خود که همکارى هاى اقتصادى بود، منحرف شده و عمدتاً بر روى مسائل امنیتى و سیاسى فعالیت مى کند. (۱)
گرجستان، اوکراین و مولداوى که هوادار غرب هستند، از این اتحادیه به عنوان اهرم فشارى علیه روسیه استفاده مى کنند. اعلام خروج ازبکستان از گوام دو هفته پس از اجلاس سران گوام در مولداوى صورت مى گیرد. کریم اف از حضور در آن نشست هم خوددارى کرده بود. کشورهاى حاضر در نشست گووام خواهان روابط نزدیک تر با ناتو و ایالات متحده شده بودند.کریم اف اخیراً حجم انتقادات خود از غرب را گسترش داده است. این کشور پس از سقوط اتحاد شوروى از مسکو کناره گرفت، اما طى سال هاى اخیر کوشیده است تا روابط خود را با روسیه گسترش دهد.

پیشینه :
پیمان گووام یکی از پیمان هایی است که بعد از فروپاشی شوروی در منطقه اورآسیا(منطقه قفقاز و آسیای مرکزی و قسمتی از اروپای شرقی) تاسیس شده است. گفته می شود ابتکار تاسیس این پیمان به وسیله لئونید کوچما(Leonid Kuchma) رییس جمهوری سابق اوکراین مطرح شده است.اتحادیه موسوم به گووام در ابتداء متشکل از کشورهای گرجستان، اوکراین، جمهوری آذربایجان و مولداوی اواخر سال ۱۹۹۷ با هدف همکاریهای اقتصادی تشکیل شد. گفتنی است گ.او.او.آ.م در واقع متشکل از حروف اول کشورهای گرجستان، اوکراین، ازبکستان، آذربایجان ومولداوی می باشد، (۲) که پنج عضو این پیمان را تشکیل می دادند.
هدف اولیه تشکیل این پیمان گسترش همکاریهای اقتصادی بین اعضاء و تامین امنیت خطوط نفتی بود. از جمله خط لوله باکو – سوپسا(supsa) که نفت خزر را به اروپا صادر می کند.با این وجود کارشناسان سیاسی از همان ابتداء به اینکه پیمان گووام صرفاً اهداف اقتصادی را دنبال می کنند، خوشبین نبودند. بویژه اینکه اعضاء این پیمان در یک سلسله موضوعات، مشترکاتی دارند که تردیدها را نسبت به غیر اقتصادی بودن گووام، افزایش می داد.از جمله اینکه هر چهار موسس گووام همواره با روسیه مشکل داشته اند. در این میان ج. آذربایجان روسیه را حامی ارمنستان در مناقشه قره باغ می داند. گرجستان نیز معتقد است که حمایت روسیه از جدایی طلبان آبخازیا و اوسیتیای جنوبی موجب وضعیت بحرانی کنونی این کشور و لاینحل ماندن این مناقشات شده است. در عین حال مولداوی و اوکراین نیز روسیه را به حمایت از جدایی طلبان کریمه و ترانس دنیست متهم می کنند . هر چهار کشور در عین حال با روسیه مشکل مرزی دارند . از سوی دیگر در آغاز تاسیس گووام این موضوع همواره مطرح بوده است که با توجه به عضویت کشورهای گووام در سازمان همکاریهای اقتصادی دریای سیاه، آیا تاسیس این پیمان در کنار سازمان همکاریهای اقتصادی دریای سیاه ضروری بوده است یا نه؟ از این رو برخی از کارشناسان معتقدند از همان ابتداء، تاسیس گووام بیشتر با انگیزه های سیاسی و امنیتی صورت گرفته است. از همین رو روسیه از همان ابتداء نسبت به این پیمان بدبین بوده است. در ابتدا برای جلوگیری از حساسیت روسیه مقامات عالیرتبه عضو پیمان گوام بارها بر غیر نظامی بودن این پیمان بویژه در اوایل تاسیس این پیمان تاکید کرده اند و اعلام کردند این اتحادیه به هیچ وجه جایگزین جامعه کشورهای مشترک المنافع نخواهد شد و تنها نقش «مشورتی» در منطقه را ایفاء خواهد کرد. با این وجود تحولاتی که پیمان گووام بویژه از سال ۱۹۹۹ شاهد آن بود، نشان داد که این پیمان کارکرد و سمت و سویی علیه اهداف و اصول جامعه کشورهای مشترک المنافع دارد،و اساساً غرب آن را جهت به اضمحلال کشاندن جامعه کشورهای مشترک المنافع تاسیس کرده است . ماه مارس ۱۹۹۹ موعد تمدید پیمان امنیت دسته جمعی جامعه کشورهای مشترک المنافع (مهمترین نهاد امنیتی جامعه همسود ) دو کشور از ۴ کشور عضو گووام یعنی جمهوری آذربایجان و گرجستان با تاکید بر ناکارآمدی امنیتی پیمان امنیت دسته جمعی و هژمونی(ادعای برتری جویی) روسیه در این پیمان از تمدید آن خودداری کردند. ازبکستان نیز از جمله جمهوریهای مهم آسیای مرکزی است که به عنوان ناراضی روسیه در آسیای مرکزی شناخته می شود. در واقع از نظر مقامات کرملین جزء جمهوریهای سرکش مناطق خارج نزدیک روسیه به شمار می رود. ازبکستان نیز پیمان دسته جمعی تاشکند ۱۹۹۲ و تمدید آن را امضاء نکرد و با خروج از آن به همکاری با گووام علاقه نشان داد
اسلام کریم اف رئیس جمهور ازبکستان ۵/۲/۷۸ همزمان با تشکیل نشست سران گوام در پایتخت اوکراین خواستار پیوستن این کشور به اتحادیه گووام شد.(۳) عضویت ازبکستان در گووام در دیدار سران گوام در حاشیه اجلاس پنجاهمین سالگرد تاسیس ناتو در نیویورک آمریکا رسمیت یافت. پذیرش عضویت ازبکستان در گوام آن هم در عالی ترین اجلاس سازمان ناتو و در آمریکا به خوبی ماهیت ارتباط میان این پیمان و ناتو را مشخص می سازد. نکته مهم در این موضوع آن بد که ازبکستان با دیگر اعضاء گووام پیوستگی جغرافیایی نداشت و در آن سوی خزر قرارگرفته بود . اما ازبکستان تندترین مخالف روسیه درآسیای مرکزی بود . بدین ترتیب با پیوستن ازبکستان به گووام این پیمان تبدیل به «باشگاه ناراضیان» روسیه و جامعه کشورهای مشترک المنافع شد. این پیمان از آن تاریخ با حمایتهای آشکار و پنهان غرب و ترکیه بر ابعاد همکاریهای امنیتی و نظامی خود افزود. با وجود این ازبکستان یک بار در ژوئن سال ۲۰۰۲ نیز تمایل خود را به خروج از گووام نشان داد که با واکنش منفی امریکا مواجه شد . در واقع گووام بر خلاف تصورات کریم اف نه تنها مزیت اقتصادی برای تاشکند نداشت ، بلکه با توجه به تحرکات امریکا دراین پیمان از لحاظ سیاسی و امنیتی نیز باعث متشنج شدن روابط روسیه با ازبکستان شد . بر همین اساس نیز از سال ۲۰۰۲ مشارکت ازبکستان در نشست های گووام کاهش یافت . بعنواننمونه در دومین مجمع عمومی بین پارلمانی کشورهای عضو پیمان گوام، متشکل از گرجستان، اوکراین، آذربایجان و مولداوی در یالتا در جنوب اوکراین ازبکستان حضور نداشت در همین راستا نیز ازبکستان در نشست اوایل اردیبهشت ۸۴ سران گووام در کیشینف در سطح سفیر شرکت کرد .
در نشست کیشینف علاوه سران کشورهای اوکراین، گرجستان، مولداوی و آذربایجان که موسسان این اتحادیه هستند، سران لیتوانی، مجارستان، رومانی و اسلوونی هم حضور داشتند. “استیو مان” مشاور وزارت خارجه آمریکا بعنوان نماینده اعزامی از واشنگتن در نشست کیشینف حضور داشت ازبکستان تنها سفیر خود در مولداوی را به اجلاس فرستاده بود. (۴) است.اغلب تحلیلگران نشست کیشینف را نوعی زنگ خطر برای جامعه مشترک المنافع بطور عام و برای روسیه بطور خاص عنوان کردند . حدود دو هفته پس از این نشست اسلام کریم اف با ارسال نامه ای به ولادیمیر وارونین رئیس جمهوری مولداوی و رئیس دوره ای گووام خروج کشور متبوع اش از گووام را اعلام کرد .

دیدگاه ها و نظریات
خروج ازبکستان از پیمان گووام آنهم در شرایطی که امریکا به دنبال تقویت این پیمان است ، بازتاب های مختلفی داشته است .
کنستانتین زاتولین، نماینده دوما و رئیس موسسه مطالعات کشورهای مستقل مشترک المنافع روسیه در گفتگو با خبرنگاران اظهار داشت : خروج ازبکستان ازسازمان«گووام» (گرجستان، اوکراین، ازبکستان، آذربایجان و مولداوی) در حقیقت نتیجه تلاشها و تمایلات روسای جمهور این کشورها مبنی بر گسترش «انقلابهای رنگی» و تبدیل سازمان مذکور به یک ساختار ضد روسی است .
نماینده دومای روسیه افزود که «مقامات ازبکستان مدت زیادی ادعای دوستی با ایالات متحده را داشتند، ولی کریم اف به این موضوع پی برد که این مسئله حفظ رژیم وی را تضمین نمی کند». وی همچنین گفت که «با اتخاذ این تصمیم ازبکستان متوجه است که با این کار آمریکا را به چالش می کشد. بنابراین از این پس فشار آمریکا علیه ازبکستان افزایش خواهد یافت و اتهاماتی در زمینه عدم رعایت حقوق بشر سرازیر خواهند شد . (۵)
با وجود این نینو بوردژانادزه رئیس پارلمان گرجستان اعلام کرد از دلیل خروج ازبکستان از سازمان «گووام» متعجب است. وی ابراز امیدواری کرد که اتحاد گرجستان، اوکراین، آذربایجان و مولداوی بتواند با موفقیت به فعالیت خود ادامه دهد. رئیس پارلمان گرجستان در گفتگو با خبرنگاران در تفلیس افزود «بهتر بود اگر ازبکستان در داخل «گووام» (متشکل از گرجستان، ازبکستان ، اوکراین، آذربایجان و مولداوی) باقی می ماند، اما بزور نمی توان این کار را کرد. من امیدوار هستم که سازمان «گوام» با موفقیت به فعالیت خود ادامه دهد».
بگفته وی خروج ازبکستان از سازمان «گووام» رویداد غیر منتظره ای نبود چرا که حدود یک و نیم دو سال اخیر ازبکستان اصلا در برنامهای سازمان حضور وشرکت نداشت.(۶)
در واکنش به خروج ازبکستان از گووام، «نوروز محمداف» رئیس بخش روابط خارجى ریاست جمهورى آذربایجان گفت: خروج ازبکستان از گوام بر توسعه این سازمان اثرى نمى گذارد.
سخنگوى وزارت خارجه اوکراین نیز گفت: «کى یف»از خروج تاشکند از گوام شگفت زده نشده است. معاون نخست وزیر اوکراین نیز گفت: ازبکستان احتمالاً در آینده به این گروه باز مى گردد.
برغم واکنش های مقامات کشورهای عضو گووام ، امریکا در قبال خروج ازبکستان از پیمان گووام موضع خاصی اتخاذ نکرد .
روزنامه «نزاویسیمایا گازتا چاپ مسکو نیز با اشره به خروج ازبکستان از پیمان گووام نوشت ، اوکراین، گرجستان و مولداوى این روز ها طرح هاى خروج از دایره نفوذ روسیه و تشکیل یک منطقه خودى را بررسى مى کنند. بنوشته این روزنامه «یوشچنکو» رئیس جمهورى اوکراین تاکید کرده است که مى خواهد اتحادیه «گووام» متشکل از کشور هاى گرجستان، اوکراین، آذربایجان و مولداوى را احیا کند. این اتحادیه به پیشنهاد آمریکا تشکیل شد و آشکارا جنبه ضدروس دارد اما به خاطر استقرار دولت هاى طرفدار مسکو در برخى کشور هاى عضو این اتحادیه پیش از این در عمل فعالیتى نداشت. «نزاویسیما یاگازتا» همچنین مصاحبه «میکائیل ساآکاشویلى» رئیس جمهورى گرجستان با «لوموند» را منتشر کرد که براى اولین بار علناً اعلام کرده است اوکراین و گرجستان مى خواهند از روسیه فاصله بگیرند و دموکراسى را در کشور هاى همسود تقویت کنند.

ارزیابی

آنچه مسلم است اینکه خروج ازبکستان از پیمان گووام ضربه ای به این پیمان محسوب می شود . چرا که نوعی تزلزل در این پیمان را نشان می دهد . آنهم در شرایطی که امریکا در چارچوب اهداف خود پس از یازدهم سپتامبر گووام را در کانون توجه خود قرار داده است و در سال ۲۰۰۴ نیز برای تقویت گووام ، ۴۷ میلیون دلار کمک مالی در اختیار این پیمان قرار داد . بهمان اندازه که پیوستن ازبکستان به این پیمان در سال ۱۹۹۹ با ناخرسندی روسیه همراه بود ، خروج تاشکند از گووام نیز بنفع روسیه ارزیابی می شود . آنچه مسلم است اینکه گووام فی النفسه و به تنهایی فاقد توانایی برای تاثیر گذاری جدی در ترتیبات امنیتی اورآسیا و بخصوص قفقاز است. با وجود این آنچه اهمیت دارد مساله حمایت و خط دهی امریکا به این پیمان است . به باور کارشناسان سیاسی تداوم فعالیت گووام از این جهت برای امنیت منطقه خطرناک است که می تواند منجر به ایجاد صف بندیهای نظامی شود. از نظر روسیه ، ناتو و آمریکا با تقویت گووام می کوشند فدراسیون روسیه را از حیاط خلوت اش در قفقاز بیرون سازند. از نظر مقامات کرملین گووام توطئه ای است که هدف آن کشیدن حصاری به دور مرزهای روسیه از صحرای قره قوم در ازبکستان تا دریای آدریاتیک دارد. بویژه اینکه با تحریک آمریکا رومانی ، بلغارستان ، لتونی و لهستان نیز همکاری خود را با گووام افزایش داده اند .
پیمان گووام از سال ۲۰۰۰ با فشارهائیکه روسیه به کشورهای عضو این پیمان بویژه به شخص لئونید کوچما رئیس جمهوری وقت اوکراین وارد ساخت ، دچار رکود شد . بطوریکه ازبکستان در ژوئن ۲۰۰۲ با انتشار بیانیه ای پیمان گووام را ناکارآمد خواند که مقدمه خروج تاشکند از این پیمان بود . این موضوع ناخرسندی مقامات وقت کاخ سفید را بدنبال داشت . مدتی بعد انتقادات دولت وارونین در مولداوی نیز بشدت از پیمان گووام افزایش یافت . بطوریکه وزیر امورخارجه وقت مولداوی در سال ۲۰۰۳ احتمال خروج این کشور از پیمان گووام را مطرح ساخت . با وجود این از سال ۲۰۰۳ مقامات امریکایی وارد عمل شدند تا پیمان گووام رادرراستای اهداف خود درمنطقه در پس از حادثه یازدهم سپتامبر بازسازی کنند . در چنین شرایطی بود که در اولین گام لین پاسکو و استیون مان دستیاران وزیرامورخارجه امریکا در منطق اورآسٍیا دیدار های منظمی با کشورهای عضو گووام انجام دادند و در سال ۲۰۰۴ امریکا ۴۷ میلیون دلار کمک مالی در اختیار پیمان گووام قرار داد . با وقوع انقلاب مخملی در نوامبر ۲۰۰۳ در گرجستان و دسامبر ۲۰۰۴ در اوکراین موقعیت گووام تقویت یافت . بطوریکه دولت مولداوی که بشدت از وقوع انقلاب رنگین در این کشوربه بهانه انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۵ این کشور واهمه داشت ، شروع به طرفداری شدید از پیمان گووام کرد . حال آنکه ولادیمیر وارونین رئیس جمهوری مولداوی از همان ابتدای روی کار آمدنش توجه ویژه ای به روسیه دارد. وی در برنامه انتخاباتی خویش وعده پیوستن به اتحاد روسیه سفید را داده است، که بیشتر ناشی از تلاش برای حل مساله منطقه جدایی طلب دنیستر و تعویق در پرداخت قرضهای مولداوی به روسیه می باشد. با ابن تغییر موضع کیشینف پایتخت مولداوی در آوریل ۲۰۰۵ میزبان نشست سران کشورهای عضو گووام بود . دعوت از برخی رهبران کشورهای اروپای شرقی به اجلاس کیشینیف تصادفی نبوده است . دراین نشست در خصوص ایجاد مجمع پارلمانی گووام نیز گفتگو شد . این نشست نشان داد که امریکا سعی دارد از طریق اوکراین و سپس گرجستان در چارچوب پیمان گووام انقلابهای رنگین را در منطقه گسترش دهد وهمین نگرانی سایر اعضاء گووام را باعث شد . بویژه اینکه دیدار می ۲۰۰۵ جرج بوش رئیس جمهوری امریکا از گرجستان بعنوان اولین رئیس جمهوری امریکا که از یک کشور قفقاز دیدار کرد . در چنین شرایطی بود که اسلام کریم اف رئیس جمهوری ازبکستان در تاریخ شانزدهم اردیبهشت ۱۳۸۴ و همزمان با سفر بوش به گرجستان در بیانیه ای رسمی خروج ازبکستان از پیمان گووام را اعلام کرد . در بیانیه کریم اف که بازتاب گسترده ای داشت و تاسف اوکراین و گرجستان را بدنبال داشت ، اعلام شده بود که زمانیکه ازبکستان به این پیمان پیوست هدف کار اقتصادی بود ، اما امروزه این سازمان از اهداف خود دور شده است و به اهرمی سیاسی تبدیل شده است . البته شکی نیست که ازبکستان غربگرا بهنگام عضویت در گووام از سیاسی بودن آن خبر داشت . اما پیش بینی نکرده بود که گووام بجای تقویت مناسبات تاشکند با غرب و ناتو ، روزی برای انقلاب رنگین در ازبکستان تلاش کند . بدین ترتیب با خروج ازبکستان از گووام این سازمان به «گوام» تبدیل شد و ضربه ای به تلاشهای امریکا برای احیاء گوام پس از حاثه یازدهم سپتامبر زده شد . اگرچه امریکا همچنان می کوشد این پیمان را در راستای اهداف استراتژیک و ضد روسی خود تقویت کند . امریکا تلاش کرده است که گوام به موتور صدور انقلابهای رنگین در منطقه تبدیل بشود و در این راستا نیز اوایل خرداد ۸۴ مساله تبدیل گوام به اتحاد توسعه دموکراسی برای اولین بار از سوی بوریس تاراسیوک وزیر امورخارجه اوکراین مطرح شد که حاکی از تغییر فصلی اهداف گوام می باشد .در واقع این تغییر نام نشان می دهد که به درخواست امریکا از جمله وظایف جدید گوام صدور انقلابهای رنگین به کشورهای منطقه مطابق با منافع امریکا می باشد .بدین ترتیب گوامم از سال ۱۹۹۷ تا ۱۹۹۹ بیشتر بعنوان یک پیمان اقتصادی ، از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۳ بعنوان یک پیمان امنیتی و سیاسی و از سال ۲۰۰۴ بیشتر بعنوان اشاعه دهنده دموکراسی نوع امریکایی بوده است . در این راستا در اجلاس سران گوام در کیشینف بیانیه مشترکی مبنی بر «ایجاد دموکراسی از منطقه بالتیک تا دریای سیاه» توسط کشورهای عضو گووام امضاء شد و همان زمان میخائیل ساآکاشویلی، رییس جمهوری گرجستان گفت : موج سوم انقلاب ها در حال شکل گیری است و تمامی کشورهای اروپا را در بر خواهد گرفت. این موضوع نشان می دهد که گووام در گرداب بی هویتی افتاده و اهداف آن نه مطابق با منافع کشورهای منطقه بلکه بر اساس منافع امریکا تنظیم می شود . آنچه مسلم است اینکه در ترتیبات امنیتی منطقه پیمان گوام کارکرد تنش زایانه ای داشته است . مهمترین نتیجه ای پیمان صف بندی امنیتی و نظامی در میان کشورهای منطقه بوده است . چرا که روسیه همواره به فعالیت های گوام حساسیت داشته است . بطوریکه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه فوریه ۲۰۰۱ نسبت به بازیچه شدن گوام در دست کشورهای غربی بویژه ناتو هشدار داد و تاکید کرد که روسیه نسبت به هر تحرکاتی در فضای حیاتی خود حساس است.(۸) در عین حال ارمنستان نیز این نگرانی را دارد که جمهوری آذربایجان در چارچوب گووام ، ائتلافی ضد ارمنی تشکیل دهد . البته بطور محدود ارمنستان تمایل خود را به همکاری با گوام نشان داده است .در سال ۲۰۰۵ اوکراین و گرجستان بنوعی در عمل از حضور ارمنستان در پیمان گوام استقبال می کردند . تا از اینطریق هر چه بیشترجامعه مشترک المنافع را تضعیف کنند . در این میان جمهوری آذربایجان تهنا عضو موسس گوام است که در آن انقلاب رنگین روی نداده و این موضوع دولتمردان آذری را هرچه بیشتر تحت فشار قرار داده است . بویژه اینکه نوامبر آینده در جمهوری آذربایجان انتخابات پارلمانی برگزار خواهد شد .

پی نوشت :

منابع :

۱) http://www.iran-newspaper.com ، ۱۸/۲/۸۴
۲)www.guuam.org
۳) واحد مرکزی خبر، اعلام آمادگی ازبکستان برای پیوستن با اتحادیه گوام، ۶/۲/۷۸
۴) ایرنا ، نشست اتحادیه گووام در مولداوی گشایش یافت، ۲/۲/۸۴
۵) روزنامه آفتاب ، شنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۳۸۴
۶) سایت اخبار روسیه ، بوردژانادزه از دلیل خروج ازبکستان از سازمان «گووام» متعجب است ، ۶/۵/۲۰۰۵
۷) سایت اخبار روسیه ، ۳ مارس ۲۰۰۵ ، احیاى اتحادیه گووام در آسیاى میانه و قفقاز
۸) اینترنت، Russia’s Attempt to undermine Guuam unity, Olamgirazzakov ، سایت www.centralasianews.net.