۱۲-۱- تاثیر الجزیره بر تحرکات عربستان سعودی در عرصه رسانه های برون مرزی

هنگامی که شبکه الجزیره قطر در سال ۱۹۹۶ میلادی به دستور شیخ حمد بن سلمان آل ثانی ، امیر سابق قطر ، تاسیس شد تحول جدیدی در عرصه اطلاع رسانی ایجاد شد . شیخ حمد در همان زمان مبلغ ۱۴۰ میلیون دلار در اختیار موسسان این شبکه قرار داد و از مسئولان وقت خواست برای جذب مخاطبین ، نخست (البته به صورت هدف گذاری شده ) انتقاد را از خاندان آل ثانی آغاز کنند . الگوی این شبکه قطری که در مدت کوتاهی توانست برجسته ترین خبرنگاران را از شبکه های مختلف جهان جذب کند ، تلفیقی از الگوی “بی.بی.سی” انگلیس و شبکه آمریکایی “سی.ان.ان” بود .

بسیاری از رژیم های مرتجع عرب از جمله عربستان سعودی به این پدیده جدید اطلاع رسانی واکنش نشان دادند . الجزیره جریان سازی وسیعی را علیه رژیم عربستان سعودی آغاز کرد تا جایی که روابط دو کشور در بدترین شرایط قرار گرفت . عربستان سعودی در آن مقطع هجمه شبکه الجزیره به خاندان آل سعود و افشاگری های مکرر این شبکه درباره فساد حاکم در دربار آل سعود را به طور رسمی در شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب مطرح کرد .

با افزایش حجم جریان سازی های شبکه الجزیره و موج سازی این شبکه علیه فساد حاکم در عربستان ، ریاض در صدد بهره گیری از رسانه برای تقابل با الجزیره برآمد .

۱۲-۲- شبکه العربیه

با این که عربستان سعودی از سال ۱۹۹۰م مجموعه شبکه های تلویزیونی “ام.بی.سی” [۲]را در لندن راه اندازی کرده بود، اما این شبکه بویژه در ابتدا تنها جنبه سرگرمی داشت. شبکه “ام.بی.سی” با سرمایه خصوصی از جمله سرمایه دو سرمایه دار سعودی وابسته به خاندان پادشاهی عربستان سعودی به نام های ولید بن طلال و صالح الکامل تاسیس شده است.[۳]

با وجود این موضع انتقادی الجزیره علیه خاندان سعودی ، آل سعود را به فکر تاسیس یک رسانه خبری عربی انداخت .

در سال ۲۰۰۲ م ملک عبدالله بن عبدالعزیز ، پادشاه سابق عربستان سعودی که در آن زمان ولیعهد این کشور بود ، مقامات بلندپایه حوزه رسانه ای کشور را به نشستی در کاخ خود فراخواند . در این نشست ایاد المدنی ، وزیر اطلاع رسانی وقت ، عبدالرحمن الراشد ، مدیر مسئول روزنامه پر تیراژ الشرق الاوسط ، طارق الحمید ، سردبیر این روزنامه ، ترکی الدخیل ، سردبیر وقت روزنامه الریاض و علی بن شویل القرنی ، از اساتید برجسته روزنامه نگاری شرکت داشتند . ملک عبدالله بن عبدالعزیز ، با اشاره به جریان سازی های الجزیره و تحریک افکارعمومی عربی علیه دولت ریاض ، خواستار یافتن راهکاری مناسب برای مقابله با الجزیره شد .

هر یک از حاضران راهکاری ارائه دادند که از جمله آن ها اعمال فشار بر کشورهای مختلف جهان برای تعطیل کردن دفاتر الجزیره بود که مورد موافقت ملک عبدالله قرار نگرفت . سرانجام عبدالله بن عبدالعزیز با اشاره به یک ضرب المثل قدیمی عربی که “آهن تنها با آهن بریده می شود” پیشنهاد تاسیس یک شبکه قدرتمند ماهواره ای را ارائه داد. گفته می شود عبدالعزیز چکی به مبلغ یک میلیارد دلار در اختیار ایاد المدنی ، وزیر اطلاع رسانی وقت عربستان سعودی ، قرار داد تا بهترین خبرنگاران ، نویسندگان و مجریان از کشورهای مختلف جهان و با پرداخت حقوقی معادل ۳ برابر حقوق کارکنان الجزیره ، زمینه شکل گیری یک شبکه ماهواره ای را فراهم سازد . این هزینه یک میلیارد دلاری، بالاترین رقم در تاریخ تاسیس رسانه های جهان تلقی می شود .

بدین ترتیب شبکه العربیه [۴]رسما” در مارس سال ۲۰۰۳ م ، در دوبی ، برنامه های خود را آغاز و در مدتی کوتاه حدود ۶۰ دفتر در سراسر جهان ایجاد کرد و با پیشنهاد بالاترین سطح حقوق باتجربه ترین مجریان و گویندگان خبری را جذب نمود . در حال حاضر مدیریت آن به عهده عادل الطریفی [۵]است .

العربیه در مالکیت “کمپانی پخش خاورمیانه یا ام بی سی[۶] است . ام بی سی اولین و اکنون بزرگترین مرکز (بظاهر) خصوصی پخش رایگان ماهواره ای در خاورمیانه وشمال آفریقا است . این کمپانی ابتدا در ۱۹۹۱م (سال پایان دوران جنگ سرد) در لندن تاسیس شد و بعدها در سال ۲۰۰۲ م به دوبی منتقل شد . (Mbc,2017) ام بی سی در مالکیت سهامداران خصوصی است که اسامی آن ها رسماً اعلام نشده است، ولی ولید بن ابراهیم الابراهیم [۷] شناخته شده ترین فرد از میان آن ها و مدیرعامل این کمپانی است . الابراهیم از بستگان مادری خاندان حاکم بر عربستان سعودی است و خواهرانش با افراد مهمی وصلت کرده اند . یکی از خواهرانش از همسران ملک فهد بود و خواهران دیگرش نیز همسران وزرای سابق دفاع و آموزش عالی این کشور بوده اند . گفته می شود که شاهزاده عبدالعزیز نیز بزرگترین سهامدار کمپانی ام بی سی است . تعداد کانال های ام بی سی از سال تاسیس آن در ۲۰۰۲ م تا کنون به ۱۸ عدد رسیده که از جمله آن ها کانال های خبری است . ام بی سی همچنین دارای ۲ ایستگاه رادیویی و ۳ واحد تولیدات رسانه ای از جمله تولید مستند است. ام بی سی در سراسر جهان ۱۸۰۰ کارمند دارد و تولیدات آن از طریق دو ماهواره نایل ست و عرب ست پخش می شود . (Wikipedia,2017)

وب سایت العربیه به ۴ زبان عربی، انگلیسی ، فارسی (از ۲۰۰۸ م) و اردو قابل دسترسی است . (farsi.alarabiya.net,2017) گفته می شود نیمی از سهام العربیه متعلق به کوچکترین پسر فهد ، پادشاه اسبق عربستان سعودی و عبدالعزیز بن فهد ، پس عموی وی ، است اما بطور رسمی ، سهامداران العربیه را ام بی سی (از این طریق با خاندان سعود ارتباط پیدا می کند.)، گروه حریری[۸] و سرمایه گذارانی از عربستان سعودی ، کویت و شیخ نشین های خلیج فارس تشکیل می دهند.

در مارس ۲۰۱۲م کانال خبری دیگری به نام الحدث در زیر مجموعه العربیه تاسیس شد . شبکه العربیه الحدث یکی از شبکه های فعال زیر مجموعه العربیه عربستان سعودی است که به رویدادهای سیاسی روز می پردازد .

العربیه به دلیل موضع جانبدارانه اش از آل سعود و سیاست های عربستان سعودی ، مورد انتقاد قرار گرفته است . به علاوه برخی از محافل عربستان سعودی نیز از منتقدان این شبکه خبری هستند و آن را متهم می کنند که از رژیم اسرائیل حمایت به عمل می آورد. از این رو شبکه مذکور را به جای “العربیه” ، “العبریه”(زبان عبری یهودیان) خطاب می کنند .

العربیه در سایت خود آماری را درباره تعداد مخاطبانش در نقاط مختلف جهان ارائه کرده که مدعی است بر اساس نتایج پژوهش شرکت آمریکایی Allied Media تنظیم شده است . در این آمارها تعداد تخمینی مخاطبان العربیه در حوزه خلیج فارس و منطقه شرق دریای مدیترانه و شمال آفریقا بیش از ۲۳ میلیون نفر محسوب شده است .

بر اساس این آمارها درصد بینندگان کانال تلویزیونی العربیه (در حوزه خلیج فارس) به نسبت جمعیت کشورها عبارتند از : بحرین (۳۵%) ، عراق(۴.۲%) ، کویت (۲۵%) ، عمان (۳%) ، قطر (۱۵.۶%) ، امارات متحده عربی (۵.۷%) ، یمن (۱.۶۴%) . در خود عربستان سعودی جمعیت مخاطبان العربیه در حدود (۱۸.۷%) است. بر اساس گمانه زنی های کمپانی Allied Media درصد مخاطبان العربیه به نسبت کل جمعیت کشور در ترکیه (۰.۰۸%) ، در الجزایر (۶.۳۸%) ، در مغرب (۲۷.۵%) ، در لبنان (۱.۱%) و در کرانه باختری و غزه (۰.۰۶%) است .

بر اساس تحقیقات کمپانی allied-media ، ۲۰ درصد از مخاطبان العربیه بین ۱۵ تا ۲۹ سال سن دارند و ۲۵ درصد آن ها هم در گروه سنی ۳۰ تا ۳۹ سال هستند . العربیه با استناد به آمارهای مذکور مدعی است که ۳۲ درصد از بینندگان این شبکه خبری تحصیلاتی در سطح ابتدایی ، ۳۶ درصد از آن ها در سطح متوسطه (دبیرستان) و ۲۵ درصد از آن ها تحصیلات دانشگاهی دارند . به عبارت دیگر بیشتر مخاطبان العربیه بین ۳۰ تا ۳۹ سال سن و اغلب تحصیلاتی در سطح دبیرستان دارند و یا دیپلم هستند . (allied-media,2017)

شبکه العربیه ابتدا شیوه ها و سیاست های الجزیره و” بی.بی.سی” را برای پخش اخبار در نظر گرفت اما به تدریج به جریان سازی شدید علیه شیعیان و جمهوری اسلامی ایران گرایش پیدا کرد. این شبکه به دلیل دفاع از وهابیت تکفیری و خاندان سعودی و استفاده از ادبیات پرخاشگرانه، به تدریج بینندگان خود را از دست داد . (middleeasteye,2016)

از آنجایی که ولید بن طلال ، سرمایه دار معروف عربستان ، خبرگزاری آمریکایی یونایتد پرس را به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار خریداری کرده بود لذا اغلب کارکنان این خبرگزاری آمریکایی در آموزش کارکنان العربیه نقش داشتند . (Ibid,2016)

۱۲-۳- رسانه های برون مرزی عربستان سعودی

علاوه بر شبکه تلویزیونی العربیه ، در حال حاضر ریاض بیش از یکصد شبکه فعال رسانه ای به ۱۰ زبان مختلف دنیا و با گردش مالی سالانه ۱۰ میلیارد دلار در اختیار دارد که زیر نظر شخص پادشاه و وزیر اطلاع رسانی عربستان هزینه می شود.

رسانه های مستقیم و غیرمستقیم برون مرزی عربستان سعودی ، زیر نظر شاهزادگان سعودی و با استفاده از نیروی انسانی عربی که عمدتاً مصری ، فلسطینی ، تونسی و عراقی هستند، اداره می شوند . این شبکه ها ، شامل شبکه های خبری ، ورزشی ، قرآنی ، اقتصادی ، فرهنگی و جوانان هستند که برخی از آن ها از سال ۱۹۶۲م فعالیت خود را زیر نظر وزارت اطلاع رسانی آغازکرده اند اما شبکه های گسترده وابسته به خاندان سعودی که ظاهراً غیردولتی هستند و غالباً افکار وهابیت را به ۱۰ زبان مختلف از جمله زبان فارسی منتشر می کنند به این شرح هستند :

۱- مجموعه شبکه های”ام.بی.سی” با ۱۸ شبکه فعال از سال ۱۹۹۰ م در لندن راه اندازی شد و بودجه نامحدودی به این شبکه ها اختصاص می یابد . شبکه های “ام.بی.سی” با هالیوود ، مصر ، ترکیه و کویت قرارداد خرید فیلم و سریال دارند . برخی از این شبکه ها با صرف هزینه های هنگفت سریال های مصری و ترکی را خریداری و به زبان های عربی ، انگلیسی ، فارسی و … پخش می کنند .

۲- شبکه های تلویزیونی “ای.ار.تی” با زیر مجموعه ۸ کانال فعال توسط یک سرمایه دار سعودی تاسیس شده است و مقر این مجموعه شبکه ای در قاهره است . این شبکه ها غالباً تفریحی و اجتماعی هستند اما برنامه های دینی و سیاسی نیز پخش می کنند که ضد تشیع هستند .

۳ – شبکه های تلویزیونی “اورینت” [۹]با ۱۰ شبکه فعال ماهواره ای زیر نظر شاهزاده بندر بن محمدبن سعود است و از شهر ریاض و نیز ایتالیا برنامه پخش می شوند .

۴- شبکه “اقراء” که نوعا” دینی است و توسط محمد عبده یمانی، وزیر اسبق اطلاع رسانی عربستان سعودی ، در جده تاسیس شده است .

۵- شبکه های تلویزیونی “اسپیس تون” با ۸ کانال توسط سرمایه داران سعودی ویژه کودکان تاسیس شده و مقر آن در بحرین است .

۶– شبکه های تلویزیونی “المجد” [۱۰]با ۶ کانال مختلف وابسته به شرکت سعودی علاء نجد است. مقر این شبکه ها در مصر، دوبی و اردن است. شبکه های مذکور عمدتاً سریال های تاریخی و اجتماعی پخش می کنند، اما کیفیت برنامه های آن ها نازل است.

۷– شبکه های تلویزیونی “سی.ان.بی.سی” نوعاً اقتصادی هستند و به زبان های مختلف در خصوص اقتصاد جهان عرب و غرب برنامه پخش می کنند .

۸– شبکه های تلویزیونی الدیره ، وابسته به شرکت “الدان ” عربستان ، ویژه پخش سریال های اجتماعی با ۴ کانال که برنامه های آن ها از مصر ، ریاض و دبی پخش می شود .

۹- شبکه های تلویزیونی “سوپرتک” با ۳ کانال در خصوص فناوری های روز دنیا از ریاض و قاهره برنامه پخش می کند .

۱۰- شبکه های تلویزیونی ” الهدی “، وابسته به تجار سعودی ، برنامه های خود را در ۴ کانال به زبان های مختلف از قاهره پخش می کند .

۱۱- شبکه “الاثیر” [۱۱]از جیزان عربستان برنامه های خود را پخش می کند .

۱۲- شبکه” الفجر “، وابسته به شیخ وجدی بن حمزه و با کمک ساره العنقری ، شاهزاده سعودی ، تاسیس شده است که برنامه های آن از عربستان سعودی پخش می شود .

۱۳ – شبکه های تلویزیونی “روتانا” [۱۲]، وابسته به شاهزاده ولید بن طلال ، با ۱۲ کانال مختلف در سال ۲۰۰۶ م تاسیس شد . برنامه های آن که از قاهره پخش می شود جنبه تفریحی و سرگرمی دارد .

۱۴- شبکه تلویزیونی “الرساله “ [۱۳]وابسته به وهابیون عربستان که از کویت برنامه پخش می کند.

۱۵- شبکه تلویزیونی “الشبابیه “ که از عربستان سعودی پخش می شود و مخاطبان آن را عمدتاً جوانان تشکیل می دهند .

۱۶- شبکه تلویزیونی “جده” ، وابسته به شیخ احمد الحصینی و مقر آن جده است .

۱۷– شبکه های بین المللی ” آرا” وابسته به شیخ صالح الکامل، از سرمایه داران بزرگ عربستان سعودی است که برنامه های خود را در ۶ کانال از دوبی پخش می کند .

۱۸– شبکه های تلویزیونی “السنه ” عربستان که از مدینه به زبان های مختلف از جمله هوسا و عربی برنامه های خود را پخش می کند و رویکردی کاملاً ضد شیعی دارد .

۱۹– شبکه “الوصال” که با سرمایه شیوخ وهابیت عربستان سعودی به زبان فارسی برنامه های خود را علیه شیعیان و ملت ایران پخش می کند .

۲۰ – شبکه تلویزیونی “کلمه” که به زبان فارسی برنامه پخش می کند و عمدتا” توسط برخی از ایرانیان سنی مذهب اداره می شود و رویکردی ضد شیعی دارد . این شبکه به ظاهر مستقل است اما با کمک مالی عربستان سعودی تاسیس شده است .

۲۱ – شبکه تلویزیونی لبنانی ” ال بی سی” که ۶۰ در صد سهام آن متعلق به شاهزاده ولید بن طلال است و از لبنان برنامه های خود را پخش می کند.

۲۲– شبکه عقیدتی ” سلمان العوده” : این شبکه وابسته به یکی از علمای وهابی به نام سلمان العوده است که از چهره های آکادمیک وهابیت عربستان تلقی می شود . این شبکه عقاید وهابیت را با زبانی علمی و ادبیاتی معتدلانه به بینندگان خود القا می کند . هزینه این شبکه را شخص سلمان العوده ، از اساتید دانشکده اصول الدین دانشگاه ملک عبدالعزیز ، پرداخت می کند .

۲۳– شبکه تلویزیونی ” الاخباریه” [۱۴]که نوعاً سیاسی است به جریان سازی های خبری وسیاسی علیه ایران و شیعیان می پردازد و۳ استودیوی بزرگ در ریاض ، دبی و قاهره دارد و بودجه آن را وزارت اطلاع رسانی عربستان سعودی تامین می کند .

۲۴- مجموعه شبکه های “سعودی” [۱۵]که به دولت عربستان سعودی وابسته است. برنامه های آن ها مسائل اجتماعی ، قرآنی و حدیث را پوشش می دهد و مقر آن در ریاض است.

۱۲-۴- دورنمای رسانه های برون مرزی عربستان سعودی

نکته حائز اهمیت از بررسی ترکیب رسانه های برون مرزی عربستان سعودی آن است که بسیاری رسانه هایی که نقش رسانه برون مرزی عربستان سعودی را ایفاء میکنند، بطور مستقیم و در ظاهر وابستگی به ریاض ندارند، اغلب آنها اساساً در خاک عربستان سعودی قرار ندارند. معدودی از رسانه های برون مرزی عربستان سعودی مستقیم توسط وزارت اطلاع رسانی و مقامات عالیرتبه این کشور اداره می شوند. برخی از آنها توسط شاهزادگان سعودی اداره می شوند و برخی دیگر توسط اتباع دیگر کشورهای عربی اداره می شوند، اما بودجه آنها به طور پنهانی توسط عربستان سعودی تامین می شود .

بدین ترتیب خاندان آل سود برای تضمین حاکمیت خود شبکه گسترده از رسانه ها را در اقصی نقاط جهان و با پوشش های مختلف و در عین حال در قالب و موضوعات متنوع تاسیس کرده اند .

با وجود این عوامل متعددی از جمله افزایش انزجار جهانی از جنایات آل سعود در یمن و بحرین ، انتشار گزارشهایی مبنی بر نقش سعودی در حادثه تروریستی یازدهم سپتامبر ، عدم کارایی برخی از شبکه های فعلی سعودی[۱۶] ، نگرانی ریاض از تقویت محور مقاومت پس از آغاز بیداری اسلامی و … باعث شده است که عربستان سعودی توسعه فعالیت های رسانه ای برون مرزی را هر چه بیشتر ودر دستور کار قرار دهد . ضمن اینکه رژیم آل سعود بمنظور تطهیر چهره خود در افکار عمومی کشورهای غربی ، پروژه ای برای کمک های مالی به اندیشکده ها و برخی از رسانه های امریکایی و اروپایی و مجاب کردن آنها به انتشار مطالب مثبت درباره عربستان سعودی از سال ۲۰۱۶ م آغاز کرده است .

قراین حاکی از آن است که عربستان سعودی تلاش دارد در سال ۲۰۱۷ میلادی با تزریق بودجه بیشتر، فعالیت های رسانه ای برون مرزی خود را بمنظور مقابله با محور مقاومت به طور جهشی افزایش دهد . در این راستا نیز عادل الطریفی، وزیر فرهنگ عربستان، در سال ۲۰۱۵ م در کنفرانسی مطبوعاتی اعلام کرد که ما درصددیم تا پایان سال ۲۰۱۷ رسانه‌های برونمرزی خودمان را به ۲۰ زبان زنده دنیا افزایش دهیم که در این میان، زبان‌های فارسی، انگلیسی، اردو و اسپانیولی سهم عمده‌ای دارند.

در واقع چنانچه دکتر سید احمد سادات مدیر شبکه العالم و استاد دانشکده مطالعات دانشگاه تهران گفته است : راه‌اندازی شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان مانند “کلمه”، “نور”، “وصال فارسی”، و یا “حج ۱۴۳۶” [۱۷]که از چند سال قبل در دستور کار عربستان سعودی قرار گرفته، و حتی از منافقین نیز در این خصوص استفاده می کند ، حاکی از عجز و استیصال آل‌سعود در مقابله با نفوذ پیام انقلاب است. (تابناک ، ۲۸ شهریور ۹۵)

با این وجود وضعیت کنونی آرایش رسانه ای جبهه ای شوم غربی – عبری – عربی نشان می دهد که آرایش رسانه های برون مرزی جمهوری اسلامی برای مقابله با این هجمه فزاینده نیاز به تکمیل ، توسعه و تقویت هر چه بیشتر در قالب سند راهبردی سازمان در افق ده ساله آینده دارد ، چرا که رسانه های برون مرزی خط مقدم جبهه رسانه ای محور مقاومت هستند .

.[۱] حسن هانی زاده، مریم مهاجری، احمد کاظمی

[۲] M.B.C

[۳] . راه‌اندازی شبکه‌های تلویزیونی با مضامین سیاسی، سبک زندگی غربی، دینی، تبشیری، مذهبی و… توسط عربستان سعودی بویژه در بخش راه‌اندازی شبکه‌های فارسی‌زبان با حمایت غرب انجام می شود؛ زیرا این موضوعات به ذهن بسته و قبیله‌ای آل‌سعود حتی خطور هم نمی‌کند. برای همین، اکثر مشاوران رسانه‌ای سعودی‌ها انگلیسی هستند، چنانکه مثلا شبکه “ام.بی.سی” توسط سام بارنت مدیریت می‌شود.(تابناک ، ۲۸ شهریور ۱۳۹۵)

[۴] ALARABIA

[۵] Adel Al Altoraifi

[۶] Middle East Broadcasting Center(mbc)

[۷] Waleed Bin Ibrahin Al Ibrahim

[۸] Hariri Group

[۹] ORIENT

[۱۰] ALMAJD

[۱۱] ALATHIR

[۱۲] ROTANA

[۱۳] ۲-ALRESALA

[۱۴] ALAKHBARIA

[۱۵] SAUDI

[۱۶] . محمد العریفی، از شیوخ معروف وهابیت تکفیری ، در یک همایش رسانه‌ای در قطر ادر سال ۲۰۱۵ م اعلام کرد که جمهوری اسلامی توسط شبکه‌های تلویزیونی در پی ترویج سیاست‌های رسمی خود و تبلیغ مذهب شیعه است اما ما در رسانه‌هایمان به‌صورت انفعالی عمل میکنیم و بیشتر برنامه‌هایمان سرگرمی و رقص و آواز است لذا باید تا دیر نشده با ایرانی‌ها مقابله کنیم.

[۱۷] . در مراسم آغاز به کار شبکه “حج” یکی از اعضای منافقین نیز حضور داشت و این نشان می‌دهد که عربستان سعودی پیوندی نامیمون را با منافقین منعقد کرده است .