*دکتر احمد کاظمی
پس از ماه‌ها درخواست جمهوری آذربایجان از ارمنستان برای انحلال گروه مینسک، دفتر نخست‌وزیری ارمنستان گفت: ایروان در حال بررسی امکان درخواست از سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) برای انحلال گروه مینسک در مورد حل‌وفصل مسئله قراباغ کوهستانی است. الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان چند بار از جمله دسامبر ۲۰۲۴ انحلال گروه میسنک را یکی از شروط باکو برای عادی‌سازی مناسبات با ارمنستان و امضای معاهده صلح خواند. به لحاظ حقوقی، انحلال گروه میسنک منوط به درخواست مشترک باکو و ایروان از سازمان امنیت و همکاری اروپا است.
گروه مینسک در سال ۱۹۹۲ و هم‌زمان با اوج‌گیری جنگ اول قراباغ به ابتکار سازمان ملل و با واگذاری نقش به سازمان امنیت و همکاری اروپا، و منطبق بر ماده ۳۳ منشور سازمان ملل که از سازمان‌ها و ترتیبات منطقه‌ای برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات استفاده می‌کند، تأسیس شد. ۱۱ کشور از کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا، عضو گروه مینسک هستند؛ ولی ساختار تصمیم‌گیری در اختیار رؤسای گروه مینسک یعنی سه کشور روسیه، فرانسه و امریکا است.
طی ۲۶ سال آتش‌بس از سال ۱۹۹۴ تا ۲۰۲۰، ده‌ها بار رؤسای گروه مینسک به جمهوری آذربایجان، ارمنستان و از آنجا به منطقه خودمختار قراباغ سفر کرده و همچنین میزبان مذاکرات دو طرف در کشورهای مختلف بودند. در آن سال‌ها جمهوری آذربایجان مشتاق‌تر از ارمنستان برای فعالیت گروه مینسک بود و علی‌رغم درخواست‌های مردم و برخی از کشورها برای خروج از این گروه که برخی آن را کلوپی مسیحی می‌دانند، حاضر به خروج از گروه مینسک چه در دوره حیدر علی‌اف و چه در الهام علی‌اف نشد. اما پس از جنگ دوم قراباغ (۲۰۲۰/۱۳۹۹) و همچنین جنگ سوم قراباغ و تسلط باکو بر قراباغ (سپتامبر ۲۰۲۳/ شهریور ۱۴۰۲) باکو بر ضرورت انحلال گروه مینسک تأکید دارد و اهمیت آن را بعدی می‌داند که این موضوع را یکی از شروط خود برای صلح با ارمنستان می‌داند؛ بنابراین این سؤال مطرح است که دلیل اصرار باکو بر انحلال گروه مینسک و علل خودداری ارمنستان و عدم تمایل برخی از رؤسای گروه میسنک به این موضوع چیست؟
واقعیت این است که پس از جنگ سوم قراباغ، جمهوری آذربایجان مأموریت گروه مینسک که همان رسیدن به صلح از طریق تحقق تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و تعیین وضعیت حقوقی منطقه قراباغ بود را پایان‌یافته می‌داند. باوجود این ارمنستان و برخی از رؤسای گروه مینسک دلایل متعددی برای مخالفت با این خواسته باکو دارند که اصلی‌ترین آن عبارت‌اند از:

  • اول: گروه مینسک به‌ویژه فرانسه و امریکا وضعیت فعلی قراباغ که طی آن بیش از ۱۲۰ هزار نفر از ارامنه بومی این منطقه مجبور به جابه‌جایی اجباری و قربانی نوعی پاک‌سازی قومی شده‌اند، را مصداق حل مناقشه قراباغ نمی‌داند. بلکه وضعیت موجود می‌تواند جرقه‌ای ازسرگیری بحران در سال‌های آتی و در فرایند تغییر معادلات منطقه‌ای را فراهم سازد. باکو تمایل دارد با انحلال گروه میسنک، پرونده قراباغ را به لحاظ منطقه‌ای و بین‌المللی، پایان‌یافته القاء نماید و مسئله تضمین لزوم بازگشت ارامنه به قراباغ که در قطعنامه اکتبر ۲۰۲۳ پارلمان اروپا به‌شدت مطرح شده است، به حاشیه براند.
  • دوم: جمهوری آذربایجان پس از جنگ دوم و سوم قراباغ حدود دویست کیلومترمربع از خاک ارمنستان به‌ویژه در نواحی سیونیک و جرموک را اشغال کرده و اقدام به ساخت جاده و تأسیسات در این مناطق کرده است، از نظر گروه مینسک باتوجه‌به عدم امضای معاهده صلح و در نتیجه عدم‌پذیرش رسمی و حقوقی تمامیت ارضی ارمنستان از سوی جمهوری آذربایجان، امکان تشدید اختلافات وجود دارد. به‌ویژه اینکه موضوع تحدید حدود مرزی با کارشکنی‌های متعددی روبرو است.
  • سوم: کشورهای گروه مینسک به‌ویژه فرانسه با ایجاد دالان تورانی ناتو (کریدور جعلی زنگروز) و تحقق ایده به‌اصطلاح جهان ترک به دلیل نگرانی از نئوعثمانیسم مخالف هستند؛ بنابراین انحلال گروه میسنک را موجب جری‌تر شدن باکو و آنکارا برای پیگیری این جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی می‌دانند. برخی از اقدامات باکو از جمله دخالت در اعتراضات کالدونیای جدید که در جهت پروپاگاندا علیه فرانسه و به نیابت از انگلستان صورت می‌گیرد، در تصمیم پاریس بر حمایت از تداوم فعالیت گروه مینسک مؤثر هستند. ایجاد گروه مونیتورینگ اروپایی نیز از این رویکرد و نگرانی نشئت گرفته است.
  • چهارم: علاوه بر مسئله پاک‌سازی قومی قراباغ و حذف وضعیت تاریخی خودمختاری این منطقه توسط جمهوری آذربایجان، سایر مسائل لاینحل از جمله موضوع اسرای نظامی، نقشه‌های زمین‌های مین‌گذاری‌شده و مهم‌تر از همه چشم‌انداز حقوق مالکانه ارامنه قراباغ در این منطقه از جمله وضعیت آثار تاریخی، فرهنگی و هنری آنها در این منطقه، نگرانی برخی از کشورهای گروه مینسک را تشدید کرده است. به‌غیراز روسیه که به دلیل دریافت امتیاز انرژی در انتقال گاز تحریمی خود از خطوط لوله جمهوری آذربایجان به اروپا در پوشش فروش گاز باکو، حمایت خود از انحلال گروه مینسک را اعلام کرده است، دیگر رؤسای گروه مینسک هیچ‌کدام سمت نمایندگی خود در گروه میسنک را منحل نکرده‌اند؛ بلکه به نشانه اعتراض ارتباط خود با روسیه در این حوزه را قطع کرده‌اند. حتی در سازمان امنیت و همکاری اروپا درخواست عموم برای انحلال گروه میسنک وجود ندارد. خودداری باکو از امضای معاهده صلح با ارمنستان قبل از برگزاری کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل در نوامبر ۲۰۲۴ و علی‌رغم تأکید ایروان بر قرارگرفتن جمهوری خودمختار قراباغ در قالب جمهوری آذربایجان در نشست پراگ، بدبینی‌ها به سیاست‌های باکو را در سازمان امنیت و همکار اروپا و سازمان ملل افزایش داده است، به‌طوری‌که در این فقره، دیپلماسی خاویاری (دلاری) باکو که سال‌ها در سازمان امنیت و همکاری اروپا مرسوم بوده است، نیز کارساز نبوده است.
  • پنجم: به لحاظ حقوقی و منطق عقلایی، انحلال گروه مینسک باید پس از امضای توافقنامه صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان صورت بگیرد چرا که تنها چنین سند حقوقی، متضمن حل مسائل اختلاف‌انگیز بنیادی میان دو کشور خواهد بود و طبیعتاً پس از معاهده صلح، تداوم فعالیت گروه میسنک معنایی نخواهد داشت. اما جمهوری آذربایجان نه‌تنها این منطق بدیهی را نمی‌پذیرد؛ بلکه با تداوم تهدید کریدوری و طرح توهم «آذربایجان غ ر ب ی» و اطلاق آن بر ارمنستان و درخواست تغییر قانون اساسی نشان می‌دهد که در صورت عقب‌نشینی ایروان از این موضوع، دایره خواسته‌های ناتمام خود از ایروان را توسعه خواهد داد.